ETA
HAREN ERREPUBLIKAREN
ISTORIOA
LABURZKI
bai eta
ZONBAIT HITZ BIGARREN
ERREPUBLIKAZ; NOLA
ORAIKO HIRURGARREN
HUNTAZ,
azken egun huntaraino.
1en KAPITULUA
Ereboluzionea egina zen izpirituetan anhitz urthe agertu baino lehen Parisen eta Frantzia guzian. —Versaillarat bildu ziren hamabi ehun deputatu berotuak, suminduak erregetasunaren kontra. —Hamabi ehun, hamabi aldiz sobera. —Heyen artean bazen gizon thalendu eta balio handitakorik. —Askok beren buruak zituzten desohoratu. —Errege ona zen, bainan flakoa, Errege inozent harek behar zuen pagatu haren aitzineko hobendunentzat. —Yainkoaren yustiziak hori galdegiten du. —Deputatuak bildu ziren Mayatzaren 4an 1789an. —Hirur gradotakoak zlren. —Ekhainaren 23an Errege mintzatu zen. —Haren ondotik Mirabeau tzarra. —Erhoki ziren pharatu deputatuak Frantziari buruz, Elizari buruz, gauza guziak erreberritzeko estakuruan . —Konstituzione zibila. —Haren bitzikeria bat.
Yadanik, gure prefazioan, aditzera eman dugu nola iragan mendetako gizon sobera aiphatu batzu zirela kausa, Erreboluzlonea egina zen izpirituetan anhitz urthe agertu baino lehen Parisen eta Frantziako bertze bazterretan.
Egun bakharrik ikhusiren dugu, lehen kapitulu huntan, Versaillarat bildu ziren hamabi ehun deputatuek nola zituzten preseski beren izpirituak gaizki itzuliak, biziki berotuak, osoki eta inyustoki suminduak erregetasunaren, orduko zozietatearen eta Elizaren edo Erlisionearen kontra.
Ohart gaiten berehala deputatuen hamabi ehun nombre horri.
Hamabi ehun, hamabi aldiz bederen sobera zen, ezik, ehun gízonek ere aski lan ukhanen zuten elgar aditzeko.
Ez da beraz estonatzeko zenbait abusu khentzeko ordean gauza guziak ezarri bazituzten zangoz gora edo buruz behera; zer diot? Gauza onak berak zituzten hautsi erhautsi, funditu, ezeztatu, hori geroxago ikhusiko dugun bezala.
Bazen bada deputatu heyen artean gizon balio handitakorik, batzu beren thalenduez, bertze batzu beren yakitatez, zenbait edo anhitz, ederki mintzatzeko zituzten lenguaya eta manera miretsgarriez.
Damurik behar zituzten kasik orok, gutiago edo gehiago, eta askok arras, beren izenak desohoratu. Berriz diot deputatu heyek bazutela aiherkunde edo higuintza itsu bat erregetasunari buruz.
Orduko erregea zen Luis XVIna, erregetan hoberena, hogoi urthetan Frantziako tronuaren gainera iragan zena.
Nehork ez zezaken hatzeman haren baithan estakuru bat baizik: onegia zelakotz zen sobera flakoa.
Horrek egin zuen haren beraren, haren familiaren eta Frantziaren zorigaitza.
Egia da, gauzer behatuz goragodanik, ikhusiko dugula erregetasuna izan zela hanitz hobendun Henri IV (laugarrenaren) presunan, Luis XIV (hamalaugarrenarenean), eta guziz Luis XV (hamabortzgarrenarenean). Orotarik tristena azken hau izan zen.
Errege inozent batek behar zituen beraz pagatu haren aitzinekoek egin hutsak eta krimak. Yainkoak bere yustiziaren apazegatzeko, biktima nota gabeak ditu hautatzen; hala nahi izan du haren Seme dibinoak, saindutasuna bera zenak, salba zezan mundu hobenez bethe hau; Frantzia bera ere, Yainkoaren nazione hautetsia, behar zen izan gaztigatua, guziz bere inpietatea zela kausa, gero, bere odolean garbiturik, sekula baino ederrago ager zadin Elizaren begietan.
Orokatik ere, Luis XVInak bil arazi zituen Versaillarat, Mayatzaren 4an, 1789an, aiphatu hamabi ehun deputatu heyek, zoinak baltzlren, ordu artean bezala, hirur gradoetakoak: Eliza gizonetarik, erran nahi baIta Aphezpiku eta Aphezetarik, Aitoren seme edo Nobletarik eta populu komun, edo yende xehearen gizonetarik. Erregea juan zen bera heyen arterat Ekhainaren 23an eta mintzatu zaioten aita on bat bere haurrer mintzatzen den bezala, erranez desiratzen zuela, bere bihotz guziaz, zenbait abusu khendu ondoan, lege zuhurrenak egin zitzaten. «Nik ez dut bilhatzen deusik, zuen adiarazi Erregek, nola ene suyeten eta Frantzia guziaren zoriona». Errege on eta mayestatearekin gisa hortan mintzatu zena, miresteko ordean, Mirabeau deitzen zen deputatu, izpirituz mintzatzeko thalenduz, bai eta bizio tzarrenez bethea zenak adiarazi zituen hitz gaixto eta kondenagarri hok: «Aditu ditutzuen solazek (Erregearen ahotlk), salba lezakete erresuma, baldin tiranoen presentak ez balire bethi lanyeros».
Hantik ixtant baten buruan, aditzearekin gortheko kargudun bat erraiten Erregeren nahia zela, hura juan zen bezala, deputatuak ere, memento berean barrea ziten, Mirabeau hark berak, ihurtziaren pareko botz batekin, oihu egin zioen: «Zuazi erratera zure nagusiari (Erregeari), populuaren borondatez garela hunat bilduak, eta baionetek bakharrik gaituztela hemendik barrearaziko».
Deputatuak orduan ziren Erreboluzionearen aitzinean edo buruzagi bezala abiatu, eta ez ziren behar baratu bide erditan. Erregea inyustoki mesprezatzen zuten bezala, behar zuten berdin zoroki tratatu Frantzia. Eskuetan zituzten probintzia guzietako kayerak, zoinetan baitziren heyek Versaillarat igorri zituztenen botuak. Botu hetaz khasu guti eginez, yokhatu ziren Frantzia ederra salbayen herri bat izan balitz bezala.
Bertzenaz, iduri izan zuten mediku bati, zoinak nahi bailuzke tratatzen duen eriari menbroak phikatu, zeren dituen menbro hetan zenbait min eta minxka.
Deputatu heyek konparatzekoak ziren azkenik bere etxe handi eta ederra erre lezaken gizon bati, zeren dituen etxe hartan zenbait pharte erreberritzeko, edo han zenbait erreparazione egiteko.
Deputatu zoro heyek Frantzlako probintzia zaharrez khasu guti eginez, erresuma zatikatu zuten 83 departemendutan; ixtorioan ez da bizkitartean batere ageri khanbiamendu hori yendek galdegiten zutela.
Geroxago khenduak izan ziren Frantziako 17 unibersitateak, 400 koleyioak, bai eta eskola ttipi on guziak.
Hemen erran dezaket oraino nola, Versaillarat bildu ziren gizon heyek gora gora zuten erraiten Frantzia guzian erreforma ezarri nahi zutela. Erreformatzea eta deformatzea biga dira. Erreformatzea, da makhur baten xuxentzea eta deformatzea aldiz, formaren geroago eta gehiago makhurtzea. Gure gizon hauk izan dire egiazki, ez gauzen xuxentzaleak, bainan gauza heyen behinere baino trebes emaileak.
Gisa hortan berean ziren pharatu Elizari buruz, hartzen zazkotelarik lau miliarren onthasunak, hesten zituztelarik
Frantziako hirur mila komentu, handi eta ttipi, fraidenak eta serorenak, hek hutsaraziz eta gero deklaratuz ez zuela nihork egin behar gehiago boturik, zeren botuak libertatearen kontra baitire heyen arabera.
Debalde da erraitea Versaillako bilzarreak ez zuela dremenden podorerik izigarrikeria horien egiteko; ez zezazkeen ere Frantziako 13 diozesak ezar 8tan.
Aita Sainduaren baimena gabe, ez daiteke Elizan egin holako khanbiamendurik; bainan gure deputatuek ez zuten deus ere xerkhatzen nola Erlisionearen kontra herrarik itsuena erakustea.
Konstituzione zibila deithurik, Eliza gizonen kontra egin zuten legean, bazen artikulu bat kuriosa, zoinaren arabera behar baitzlren Aphezpikuak eta Erretorak bozkatuz hautatu. Bozkatzea gauza pulit bat dugu oraino.
Berrogoi gizon prestuen botzek baino andar gehiago izanen dute berrogoi eta bat gizon txar eta kanailenek.
Bertzenaz behar litazke botzak, ez khondatu bainan phizatu.
Bainan urrun da hain zuhurki nahi baikare yokhatu, nahiago dugu phoroatu Plo IXen Aita saindu handiak erraten zuena: Bozkatze yeneralak, gezur yeneralak. Hok guziak hola direlarik, Erreboluzioneko deputatu heyek egin zuten eta aiphatu dutan legeaa ikhusten zen herriko gizonek behar zutela hautatu beren Erretorra.
Ixtorioak khondatzen du Tolosan Jaun batek, gau batez, utzi zuela teatrea edo komediako sala, erranez juan behar zuela bertze toki batetarat jaun Erretoraren hautatzerat, edo hari bere botzaren emaiterat.
2en KAPITULUA
Balmesen errana. —Yende tzar eta, bere faltaz, herromes ziren batzuen herra aitoren semen kontra. —Zer den holako gizoner doktrina faltsoen erakustea. —Tigre eta tigresak baino krudelago dire izpiritu gaizki itzuliak eta bihotz galduak. —Nola tratatu zítuzten Morde de Vauguyon, de Bezenval, de Calonne, de Belzunze de Guillin—Dumontel, de Barras, etc, etc. —Anhitz Aitoren semen yauregiak izan ziren arroatuak, erreak, destruituak. —Zer egin zakoten de Forbin Janson deitzen zenari. —Zer, Reveillon bertze bati. —Zer egin zuten haren sotoetan. —San Lazaroren komentuan ere yokhatu ziren gisa bercan. —Gaixtaginek, berak arnoz ase eta, barrikak zilhatu eta huts-arazi zituzten. —Emazteak izan ziren hatzemanak ithoak arnoan...
Gure denborako Balmes Español handiak arrazoinekin erran du filosofoak, batzu bertzen kontra disputan ari direnean, heyen disputak laster yeusten direla plazetarat eta karriketarat, erran nahi baita yende xehea phasatzen dela fite hitzetarik obretara.
Preseski hori ikhusi izan da, orai duela mende bat, gure Frantzia maitean.
Bai, orduan yende xeheak, edo, hobeki erraiteko, haren artean, bethi bezala, khausitzen ziren izaite gaixto eta bere faltaz herromeskerian erori batzuek, nehork ezin erranezko furia bat bazuten noblen eta aberatsen kontra.
Halako gizoner doktrina tzarren erakustea da, denbora guzietan, othe idorrer edo lasto meta batzuer su emaitea.
Phindar batez egin daiteke laster gar bat ikharagarria, eta Erreboluzioneko gizonek phlndar hori behin bainotan eman zuten anhitz eta anhitz tokitan.
Hemen erran behar dut oraino ez dela basa bestiarik, tigre ez tigresarik, gizon izpiritu gaizki itzuli eta bihotz galdu batzu baino krudelagorik.
Frantziako izenik handienak eta ederrenak ekhartzen zituztenak ziren gehienik hirriskutan denbora triste hartan.
Hala zituzten Morde de Vauguyon, de Bezenval, de Calone eta mila bertze holako gaizki tratatu, zeren ziren aitoren-semeak. Morde de Belzunze, zoinen aitzinekoak Eskual-herritik atheratzen baitziren, Caen deitzen den hiri batean zen erreximendu baten buruzagi edo kapitain.
Nahi izan zuelakotz ordena ona edo diziplina bere soldaduer begirarazi, populuaz izan zen hartua, masakratua, yana!.
Geroxago, Morde Guillin Dumontek, untzietako kapitain zaharrak, Lyoneko alderdian, izan zuen zorthe bertsua.
Hura ere phuskatu zuten eta gaixtaginetarik zenbait hatzemanak izan ziren, yandarmez, ostatu batean, haren beso baten yaten ari zirela.
Morde de Barras, berdin zathikatu zuten, bere emaztearen bistan, eta azken hau laster hil izan zen orduko izialduraren segidaz.
Morde de Montesson tiroka hil zuten, bere aitzinean ikhusi zuen ondoan, nola haren Aitaizunari zintzurrak egin zazkoten .
De Barthilly izena zuen kontesa batek arnegatu behar izan zuen bere nobleziako titulu guzier, aizkora buruaren gainean atxikitzen zakotelarik eta bere bi alabak zituelarik oinetan flakatuak.
De Listenais deitzen zen prinzesak sakrifizio bera egin behar izan zuen, atxikitzen zakotelarik burdin sarde bat lephoan.
Morde de Montessu eta haren esposari, hirur orenez pistoleta zintzurrean atxiki ondoan, beren karrosatik atheratu zituzten ziphu handi batetara aurthikitzeko.
Anhitz liburu egin litazke, behar balire khondatu gisa hortako orduan ikhusi ziren bertze gauza izenik ez dutenak.
Zenbait ilhabete laburrez khonda ahal baino gehiago AitorenSemen yauregi edo gaztelu izan ziren arroatuak, erreak, edo destruituak.
Morde de Forbin-Janson deitzen zenari bakharrik gaixtaginek egin zakoten hirur ehun mila liberaren hoben baino gehiago, destruituz haren eiherak, haren yauregiko teilatua, yauregi hartako mubleak, kapera, etc., eta ebatsiz nahi zituztenak.
Sar gaiten orai probintzietarik Parisera. Bazen orduan Parisen, San Antonioren karrikan, paper thindatu egile bat, Langile xinple izanik, emeki, emeki, bere abileziaz eta bere entseguez, fabrika handi baten buruan pharatu zen, zituelarik bere azpiko hirur ehun eta berrogoi eta hamar langile.
Komuzki pobretasunetik aberatstasunerat phasatzen direnak bezala, bazituen hartaz sobera yelos zirenak, eta beraz, haren etsayak. Hetarik batek asmatzen du gezur bat haren kontra. Reveillon mintzatu omen da gaizki Pariseko edo bere kartierreko populuaz.
Kalomnia hori, ahotik ahora, ximista bezain fite phasatzen da, eta yende tzar, zertarat nahi prest zirenak, biltzen dire, oste handian, Reveillonen etxearen aintzinerat, ebiakoitz batez, San Mark egunean, 1789an.
Lehenik hogoi eta hamar gizonek ihardokitzen dute kanaila multzo hari; bainan gero hok nagusitzen dire, borthak dituzte bortxatzen eta dira etxean sartzen. Orduan dituzte muble guziak hausten, xehatzen, arropak xintxirrikatzen eta oro su batean erretzen. Linya guzia zuten ebatsi, bai eta hatzeman zituzten diru guziak eta zilharreria guzia.
Reveillon aski uros izan zen halere, ahal zuen bezala, bere adiskidetan gordetuz, bere biziaren kontserbatzeko.
Haren soto eta kabak hustu zituzten, bai eta zenbaitek, arnoz ase eta, berniza likurtzat hartuz, iretsi zuten. Batzu hatzemanak izan ziren hordi-hilak; bertze batzuek, hala nola berniza edan zutenek egiazki eta errealki, leher eta zapart egin zuten zer nahi tormenten erdian. Gerthakari hits hok lkhusi ziren aphirilaren 25an, 26an, eta 27an, 1789an.
Uztallaren hamabian eta hamahiruaren arteko gauean, San Lazaro deitzen den komentuan ere borthak hautsiak aizkora ukhaldika eta phusketan emanak izan ziren, bai eta biblioteka, harmarioak, leihoak berak, guziz Fisikako kabinet balios eta preziatua.
Hango kabetan nahi zuten arnoa edan ondoan, barrikak, ideki eta hutsarazi zituzten.
Biharamunean kaba arnoz bethea zen, eta han ziren, erdi edo arras ithoak, hogoi eta hamar bat presuna, zoinen artean baitzen hila haur ukhaiteko esperantzetan khausitzen zen emazte bat, eta zena yadanik bederatzigarren ilhabetean.
3en KAPITULUA
Klubak. —Zer ziren hek. —Hetan hartzen ziren zer nahi den gaizki egiteko xederik beltzenak. —Orleaneko dukea. —Zer egiten zuen gorthearen kontra. —Zer izan zen haren zorthea. —Klubetako gizonek gaizki handia egiten zuten beren gazetez eta liburuxka batzuez. —Klubarik famatuena zen Yakobinena. —Harek zarabilan biltzarre deputatuena nahi zuen bezala. —Klubek zituzten izpiritu guziak erreelatzen beren gezurrez. —Zer gerthatu zen Baxe—Nabarreko herri xume batean. —2.200 dekretu egin zituen biltzarreak, bai eta gehiago.
Hirurgarren kapitulu huntan mintzatu nahi naiz orain duela ehun urtheko klubez eta Eskual-herriko gerthakari batez.
Ene Irakurtzale maitek galdeginen darotate berehala zer den Kluba.
Anglesa da hitz hori, eta Anglesa dakienak daki.
Bertze orduz enperadore handi batek erraten zuen Anglesa dela antzaren lenguaya.
Erakuts lezagukete beraz antzarek, gure liburu Bokabularioek bezala, kluba dela gabazko gizonen bilkhura bat, gauza publikoez mintzatzeko.
Angletarren baditake kluba hori den; bainan Frantzian, orai duela ehun urthe, klubak konpara zaitezken, diru faltsu egiteko, lur pean, hautatzen diren kaberneri, edo bertze ohoin zilho batzueri, non hartzen baitire xederik beltzenak, egiten planik tzarrenak, mila gaizki egiteko, non nahi ebasteko, nor nahi hiltzeko, asasinatzeko, zer nahi den gaixtakeria egiteko.
Egiaz klubetarik athera ziren orduan, eta hedatu bazter guzietarat, urhe eta zilhar faltsoak onentzat barreatzen diren bezala, matsimarik galkorrenak, doktrinarik faltsoenak, krimarik ikharagarrienen egiteko deseinurik gaitzenak.
Yadanik ikhusi dugu zer egiten zen orduan, Frantzia guzian, Aitoren semen, handien, buryesen edo aberatsen kontra.
Hemen behar dut ere erran oraino, nola Orleaneko duke, Erregeren odoleko zen eta sobera ixtorioan aiphatua den batek, bere pharteko gizonekin egiten zituen, gau eta egun, izilik bere egin ahalak gorthearen kontra.
Erregea nahi zukeen bere tronutik aurthiki, bera haren plazan emaiteko, bainan ikhusiko dugu geroago nola bera iduri batzuek zakoten burua phikatu.
Ez dezagun ahantz behinere, ixtorio hau irakurtzean, klubetarat gabaz zohazinak, Orleanistak eta bertze Erreboluzioneko gizonak oro, edo zirela Framazonak, edo debruzko gizon hauyen inspirazioneak segitzen zituztenak. Inspirazlone Heyek emanak ziren egun guziez gazetetan eta liburu ttipi xar batzuetan.
Kluba hetarik aiphatuena izan da Yakobinena.
Harat biltzen ziren, gau inharak bezala, deputatu eta bertze Erreboluzioneko gizonik tzarrenak, lanyerosenak. Jakobinen Kluban deliberatu gauzak behar zituen egin gero, biharamunean, deputatuen biltzarreak; erran nahi baita bortxatuak zirela deputatuak egitera legerik injustuenak, dekretik tiranoenak, zeren baitziren mehatxatuak, memento guziez, klubak hortako harat igortzen zituen gizon eta emazte kanaila eta atrebituez. Klubak ez ziren gutiago hobendun, beren gezurrez, beren berri faltsoez, zituztenean egun guziez yendeak tronpatzen, izpirituak asaldatzen, hitz batez, opinione yenerala erreelarazten.
Bethidanik yende xeheari izpirituaren itzultzea, phiztea, sumintzea, gauza erretxa izan da, hari zer nahi sinhets araziz.
Erreboluzioneko gizonek hori ongi bazakiten; hortakotz noiz nahi hedatzen zituzten erranik zoroenak eta xutik ez zaudenak.
Batean zioten nonbait eta nonbaiteko ohoin, brigant multzo batek, ogi landa osoak, oraino pherde zirelarik, phikatu zituztela.
Erregek, gortheak, gobernamenduak, aitoren semek horiek bazazkitela; bainan ez zirela biziki kexatzen heyek, zutelakotz ausarki yatekoa, eta edatekoa, yende xehea gosez eta miseriaz hilik ere berdin zakotela. Bertze aldi batez yinen zen berria hogoi mila, hogoi eta hamar mila gaixtagin heldu zirela holako hirirat. Naturalki hiri hartako gizonek harmak hartuko zituzten, bilduko ziren plazarat, patruillak ezarriko zituzten kantoin zokho guzietan.
Bi, hirur, sei, hamar oren egonik hiri barnean etsaien aiduru, atherako ziren beren harmekin hiriz kanporat, yo harat, yo hunat, miatuko zituzten xeheki oihanak, xarak, urruneko etxeak, sabai edo belhartegiak eta ardi bordak.
Gaixtaginak toki horietarik guzietarik urrun baitziren phentsatzeko den bezala, gure gizonak itzuliko ziren bere etxetarat, gosetuak, unhatuak, bai eta hein bat ahalkatuak, zeren beren buruak enganatzera utzi zituzten.
Yadanik erran dut, berririk bitzienak laster kurritzen zirela. Hek ziren askotan bide gehienik egiten zutenak. Gezurrak handiago eta sinhets-arazteko aiseago, nik ez dakit nola heldu den hori.
Baxe-Nabarreko herri xume batean, behar bada irri egin arazteko, norbaitek eman zuen gauza bat arras egiatzat, eta huna hura zer zen. Naski bazakien kanaila harrek Versaillako deputatuen biltzarrea ari zela, egun guziez, zanpa-zanpa, yadanik bigarren kapituluan erran dugun bezala, dekretu eta lege egiten. Yakin behar dugu biltzarre famatu harrek, bi urthe eta erdirik barnean egin zituela bi mila eta bi ehun dekretu edo lege baino gehiago. Aisa da asmatzeko lege edo dekretu hetarik gehienak egin orduko ahantziak zirela. Egun nehor ez da hetaz orhoit.
Beraz aiphatu herri ttipian yende guziek yakiten dute badela lege berri bat osoki populuaren kontra egina dena.
Zer den nehork ez daki; bainan gauza segurra dena da elizan behar dela izan publikatua. Lege batek ez duenaz geroz indarrik publikatua izan aitzinean eta hura izan behar zenaz geroz publikatua elizan, Jaun Erretoraz, gauza klara da bakhotxak behar dituela egin bere zazpi egin ahalak, haren elizan sartzerat ez uzteko.
Gizoner litake guardiaren egitea, hil herrietan edo kalostra azpian; bainan herri hartakoak edo bide ziren sinhets-gogorrak, edo beldurtiak. Ez dakigu ongi zertako maltso edo trankil egon ziren.
Heyen eskasean, hor abiatzen dire emazteak harmen hartzen; ez hatik kartuxen erretzeko, tiroka artzeko, ez ahal zuten bolborarekin deus nahi. Ordu artean ez baitzuten yakin kargatzen beren khiluak baizik, eta hek ixtupaz edo lihoz, ez zuten ez pistoletik ez eta ihiziko harmarik beretarik eskuratu. Bat hetarik zen bere etxetik atheratu gerren handi batekin; bertze bat, burdin sardearekin, hirurgarren bat aihotzarekin...
Gisa hortan, kuralez betheak, emaztetto heyek eman ziren goizean goiziki, lerro lerro, elizako athen atzinean. Jaun Erretora, egun guziez bezala, yin denean mezaren emaitera, ez da guti espantitzen ikhusteaz emaztezko guardia bitxi hori.
Hetarik batek, nik ongi ezagutu dutanak, haurra nintzalarik, eta hura orduko atxotua, Juana zuen izena. Juana pharatzen da, bere lagunekin, jaun Erretoraren aitzinean eta orok galdegiten dakote dekretu berria.
Jaun Erretorak ihardesten du hark ez duela dekretu ez berririk ez zaharrik, ez dakiela ere zertaz zazkon mintzo.
Emazte fier heyek diote: «Jaun Erretorra, hustu behar dituzu zure sakelak, orai, hemen, gure aitzinean». Jaun Erretorrak sakelak hustu zituen, bainan ez zen haren sakeletan dekretik ez legerik.
«Jaun Erretora, zapetak khent kitzu». Zapetak khendu zituen jaun Erretorak, bainan ez bide zen heyen barnean Jaun Erretoraren zangoak baizik.
«Jaun Erretora, galtzerdiak ere athera behar dituzu». Jaun Erretorak atheratzen ditu bere galtzerdiak, eta haren zangoak ageri dira garbi garbiak, xuri-xuriak, delikatu-delikatuak, ez ordean dekretu demuntre hura...
Guardiako emaztekiak azkenian, ikhusiz jaun Erretora untuhuts eta marhantatzeko hirriskuan, eztitu ziren eta hasi konprenditzen naski anhitz aldi aiphatu dugun dekretua ez zela khausitzen heyen imasinazionean baizik. Geroxago aiphatu Juana harrek, berrogoi eta hamar urtheren buruan, ahalgez gorrituz eta burua aphalduz, bortxaz, khondatzen zuen nola hark eta hura iduri zuten bertze batzuek izan zuten aski xinplezia edo aski imixilkeria holako gauzen sinhesteko eta egiteko.
Ez zen orduan hortaz sobera espantitzeko, ikhusten zenaz geroz Frantzia guzia, erran behar bada, edo bederen pharterik handiena, adimenduaz gabetua bezala.
4en KAPITULUA
Uztaliaren 14an zelebratzen da besta nazionala. —Nola den hura anontzatua aitzinetik eta besta goizean. —Herri ttipletan ezkilak yoiten dituzte egun hartan. —Leihoetarik dilingan daude banderak. —Bada ere arrabots karriketan. —Ostatuak dire betheak egun hartan. —Gutiek dakite besta hark zer orhoitzapen dakharken berekin. —Hirur urthe aitzinetik framazonek anontzatu zuten Bastilla hartua eta barreatua izanen zela Uztailaren 14an 1789an. —Zer zen Bastilla. —Zoin ziren orduan han ziren presunerrak. —Uztailaren 12an hasi zen mobimendua eta 14an 60.000 gizon ikhusten ziren karriketan. —Harmak hartzen zituzten, hetarik zen tokietan. —Gauza guti egin zitaken tiroka hogoi eta hamar pia lodi ziren murruen kontra. —Azkenean nola hartua izan zen Bastilla. —Gero zer itsuskeriak egin zituzten. —De Launay, de Flesselles, de Foulon, de Berthier, de Sauvigny, etc. —Bai Erreboluzionea zen egiazki Debruzkoa, Frantsesak salbayak baino ariagoak ziren orduan.
Errepublikan sarthuz geroztik, urthe guziez, Uztailaren 14an zelebratzen dugu besta nazionala delakoa.
Anhitz egun aitzinetik, anontzatua da besta hori, eta bere egunean ethortzen zaukunean, goizetik aditzen dire, hirietan, kanoi ukhaldiak edo petarrak.
Herri ttipietan, baldin Jaun Merek maiteago badute Errepublika Erlisionea baino gehiago, elizako ezkilak dituzte balantza handian edo errepikaz yo araziko.
Gero dire ikhusten bandera hirur koloretakoak hedaturik leihoetan, eta handik dilingan. Karriketan bada oihu, harrabots, hixtu eta khantu. Marseillesa da khanturtan gehienik aditzen dena.
Ostatuak dire betheak, galkhatuak, yende yale eta edalez, edo yadanik sobera yan eta edan ondoan kokorreraino aseak direnez. Hok diote gora gora: Biba Errepublika, bai eta biba barrika! Ala fede biak maite ahal dituzte, eta naski azken hau bederen lehena bezenbat.
Hitz batez askok eta askok dituzte buruak berotuak, tripak betheak...
Gutiak edo arras gutiak dire dakitenak Uztailaren hamalaueko besta horrek zer orhoitzapen duen, urthe guziez, berekin ekhartzen. Hemen erranen ditugu egun hartako gerthakarietarik zenbait. Ez dezagun ahantz orai ehun urthe ikhusi zirela hek Parisen eta haren inguruetan. Framazonek, hirur urthe aitzinetik, anontzatu zuten Uztailaren 14an 1789an zela izanen hartua eta barreatua Bastille deitzen zuten, eta Pariseko hiriaren erdian zen, presundegia, zoina baitzen gaztelu handi, gora, zortzi dorhekilako bat.
Orduan hango presunerak ziren Aitoren-Seme erho bat, bertze Aitoren-Seme diru xahutzale bat, Erregeren eta erresumaren kontra izilik yokhatzen zen yaun bat eta lau monera faltsu egile.
Zitadela bat bezain azkarki egina zen, haren murruek bazutenaz geroz hogoi eta hamar pia largo, nota baitzituzten ere berrogoi pia gora. Haren defendatzalileak ziren 82 soldado zahar, lehenago gerletan kolpatuak izan zirenak. Heyekin ziren oraino Suisako 32 bertze soldado.
Bazuen lau ehun urthe hurbil izan zela egina, ez yende xehearendako, bainan bai printze, Aitoren-Seme handi eta bertze gizon puxant Erregeren eta gobernamenduaren kontra alxatzen zirenentzat.
Beraz ez zuen populu xeheak arrazoinik Bastillaren destruitzeko.
Bizkitartean, 1789an, Uztailaren hamabitik hasirik, Parise mobimendu handitan zen, eta hamalauean hirur-hogoi mila gizon, oihu patarrakaz, Bastilla, Bastilla ziotela, abiatu, ziren gaztelu famatu hartaras zeramaten karrlken kurritzen. Ez zuten harmarik; bainan non ere sendi baitzituzten eta harat yuan izan ziren xerkha. Gobernamenduaren yauregi batean bakharrik hatzeman zituzten zenbait kanoi eta ereman, ziren lekhutik.
Horiekin guziekin gauza guti egin zezaketen hogoi eta hamar pia lodiko murruen kontra.
Bastilla barnean zirenek nahi ukhan balute tiratu haren aitzinean zen yende oste edo multzoaren gainera, milaka eta milaka izanen ziren hilak.
Lau hogoi eta biga hil eta bertze hainbertze kolpatu khondatuak izan ziren, eta bok erorarazi ahal zituzten Bastillan zirenek, ikhusi zutenean gazteluaren kontra zen lasto eta belhartegi bat sutan.
Guduak iraun zuen zazpi orenen ingurua, goizeko hamar orenetarik hasirik, arratsaldeko bortz orenak artino. Denbora haren buruan, de Launay, Bastillako gobernadoreak, aurthiki zuen murruen gainetik paper bat, zointan hitzemaiten baitzuen borthak idekiko zituela, nahi bazakoten hitzeman hura eta harekin zirenak, utziko zituztela atheratzera bizirik eta gerlarien ohorekin.
Elie, Erreginaren erreximenduko ofiziale batek, Hulin guardia frantseseko saryantak eta Cholat, arno tratulariak, populuaren izenean agindu zuten kondizione horiek betheak izanen zirela.
Bertzela behar ziren gauzak ikhusi!!!...
Borthak ideki zireneko, Paristarrak, furian, bestia errabiatuak bezala, edo ez yakinez zer agintzak eginak izan ziren, edo heyetaz trufatuz, bost ofiziereri eta hirur soldadoer burua phikatu zakoten eta bertze bati eskua. Gero kanaila osteak ibili zituen karriketan buru heyek eta esku hura, pika edo lantza batzuen puntan.
De Launay, gisa guzietara gaizki eta krudelki tratatzen baitzuten, oihu heyagoraz zioen akhaba zezatela.
Zalapartan zango batez yo zuelakotz gizon bat sabelean, huni eman zakoten sabre bat burua ebak zezan Gobernadore dohakabeari. Sobera muthitsa bide zen sabrea, nola haren erabiltzailea baitzen zozozkoa.