Desnot zuen izena; bere ofizioz kozinerra zen, bainan memento hartan, plazarik gabea.

       Desnotek, entseatu ondoan sabre muthitsarekin lephoaren ebakitzea, athera zuen sakelatik kanibet edo nabala gider beltx bat zuena, eta buxeriako haragi bat hezurren artetik phikatzen den bezala, emeki emeki, phikatu zuen de Launay aiphatu dugunari burua. Gero eman zuten hura ere, bertzeak bezala, lantza baten puntan. Egun berean, Morde de Flesselles, Pariseko merak, de Launay baino hobendunago ez zenak, haren zorthe bera izan zuen. Zortzi egun berantago, Morde de Fouton, kontrolur yeneral ohi bat, urkhatu zuten, hirur hogoi eta hamabost urthetan, gabazko lanterna baten khordaz eta lanternaren lekhuan.

       Hori zen egiten orduan nobleri, eta moda zen erraitea eta khantatzea: Aitoren-Semeak lanternara.

       Morde de Foulonen suhia, Morde Berthier de Savigny, bere Aita-inharrea bezala hobenik gabea zena, mazakratua da; bihotza atheratzen dakote, etc...

       Bertze anhitz eta anhitz Frantziako hiri, Besanlon, Cherbourg, Strasbourg, Troyes, Maubcuge deitzen direnetan, lkhusi ziren egun hetan, nahasdura eta gerthakaririk tristenak.

       Orai galdeginen dut ene irakurtzaleri heya besta nazionalaren egiteko ez zaiteken hauta bertze egun bat, holako orhoitzapen itsusi eta izigarriak berekin ez zuzkeena.

       Arrazoinekin erran du autor banda batek Erreboluzionea dela bere funtsez edo berenaz debruzkoa, eta orok badakigu debruak bethi nahi dituela hedatu bi gauza: gezurra eta gaizkia.

       Preseski, orai duela ehun urtheko, eta orai ere erreboluzionea maite duten gizonek mila gezur eta mila promes faltso dute ahoari debruek bezala, eta dute egiten oraino ahal bezenbat gaizki munduan. Estonagarri da nola ez ditugun begiak idekitzen gauza horri, eta nola ditugun uzten gure buruak zoroki enganatzerat!

       Ez da iguzkiaren azpian yenderik Frantsesak baino aiphatuagoak direnik, beren argiez eta yakitatez, beren bihotz onaz eta beren karitatez edo amoinez. Bizkitartean iragan mendearen akhabantzan agertu ziren Afrikako beltzen, Ameriketako salbayen eta Ozeaniako lehen elgar yaten zutenen pare.

 

 

5en KAPITULUA

 

       Bastilla izan zenean barreatua Parisen, Erregeren tronua zen ere izan uzkailia Versaillan. —Batere arrazoinik gabe, Erregeri eta guziz Erreginari aiher ziren. —Egun guziez kalomniatzen zituzten. —Yenden izpirituak asaldatuak zauzkaten, ez zela gehiago ogirik erranez. —Estakuru hortan bildu ziren, Urriaren bostean, gizon eta emazte oste handi bat, eta yuan Versaillarat. —Madalena Chabrik yoiten zuen atabala. —Gizonen buruzagia zen Jourdan (buru phikatzailea). Emaztekiena zen Teroigne, ematzar bat. —Tropa itsusia, gabaz yuan zen Versaillarat, eta sarthu argi hastean hango palazioan. —Varikourt eta Deshuttes hil zituzten. —Heyen buruak pika batzuen puntan ekharri zituzten, Erregeren eta haren familiaren aitzinean hok Pariserat itzultzerat bortxatu zituztenean.

 

       Laugarren kapituluan ikhusi dugu nortaz, noiz eta nola aurthikia izan zen Bastilla. Erran daiteke orduan berean uzkaili zutela, kolpe berez, munduan zen tronurik ederrena. Erreboluzioneko gizonek net ongi bazakiten azken lan hau eginik zaudela Versaillan, lehenbizikoa egitean Parisen.

       Tronu uzkailia ez zadin berriz altxa bainan, kontrara, hura ahal bezain laster arras hausteko, eman zuten gaixtoki, beren buruer, Luis XVIna galdu behar zutela, zer nahi gisaz, edozoin moldez; bai eta Erregina, batere arrazoinik gabe, Errege baino oraino gehiago arbuyatzen zutena.

       Egun oroz kalomnia berriak zituzten asmatzen, eta bazterretarat hedatzen, framazonek, Orleanistek eta bertzek, guziz Autrixianoaren kontra (Erreginaren kontra).

       Yenden izpirituak ere asaldatuak zauzkaten, erranez ez zela gehiago ogirik: gosetea yadanik Pariseko borthetan zutela, non ez zen gorthea ekhar-arazten Versaillatik Pariscra. Zonbaitek bazuten ere xede kriminelena eta beltzena, ahal bazuten, Erregeren eta Erreginaren hiltzeko. Phentsamendu horrekin, bildu zen, Urriaren bostaren eta seiaren arteko gauean, gizon eta emazte oste handi bat elgarretara oihuz gora gora erranez: Ogia, ogia; guazen ogiketa Versaillarat.

       Neskatxa gazte bat, Madaleina Chabri izena zuena, bainan Luison deitzen zutena, juaten da soldado guardia bat zen lekhura eta han harturik tanbur bat, Marimuthiko hura da abiatzen tanbur yoiten. Laster inguratu zuten sei edo zazpi mila ematzar, bera iduri batzuek, eta zenbait ehun gizon hits eta gaixtoenek.

       Luison unhatu baitzen naski lastersko tanbur yoiten, Maillard deitzen zen uxer bat, Bastilla hartua izan zenean bere burua ezagutarazi zuena, eman zen Luisonen plazan.

       Denik era gisanago zen gizon bat eta ez neskatoko bat izan zadin kanaila multzo haren buruan.

       Beraz zer ikhusgarria Maillard tanbur soinuz aintzin aintzinean, eta haren ondotik sei edo zazpi mila emazte zantzaila, philzarra zariotela, anhitzak zango-has, edo galtzerdirik gabe, zenbait unthuts, asko motho edo kofia tzar eta zikhin batzuekin, ileak desordrean; oro busti-pelatuak eta gerriraraino ixtilez estaliak.

       Heyen artean baziren zenbait goseak; asko sobera edanak; guziek zuten begitartean pintatua gaizkia, bizioa, krima. Emakume saihera harrek bazuen bere buruzagia; nola gizonek baltzuten berea.

       Bi aitzindari horiek nahi ditut pixka bat bederen ezagutarazi.

       Emaztena deitzen zen Téroigne de Méricourt. Erreboluzionearen hastean bazukeen hogoi eta hamar urthe hurbil. Presuna handi bat zen, ederra izana; bainan bere libertinkeriaren seinaleak begithartean ekhartzen zituena.

       Parisen zenean yende altxatze bat, ikhusiko zen ororen erdian Téroigne, pika edo lantza bat eskuan. 1792an, Agorrilaren hamarrean, Erregeren palazioa hartua izan eta gaixtaginez, neskatxa zahar eta tzar harrek masakraaraziko du Suleau, bertze bost gizonekln. Gero Autrixiako enperadorearen lurretarat yuan zen yenden nahastera eta erreboltan eman-araztera: bainan hartu zuten preso eta luzaz hala egon zen.

       Presondegitik atheratu zenean, Autrixiatik Pariserat itzuli eta, leheneko urhats makhurretan eta lagun berekin abiatu zen; bainan fitesko burua galdu bide zuen. Hitz batez haren ixtorio tristea akhabatzeko, erhoen barnean eman zuten; erho egonik hogoi bat urtheren ingurua, erho hil zen...

       Saihera bereko gizonen aintzindaria zen Jourdan deitzen zena, zoinak ongi merezitu baitzuen izengoititzat: Buru ebakitzailea.

       Lehenik ofizioz buxera zen. Gero soldado sarthu nahi izan zuen; bainan soldado unhatu baitzen laster, desertur zela yakin zuten. Deserturrak, bertzeren gauzak bereganatzen zituelakotz, hirriskatzen baitzuen yustiziaz itzalean ezarria izaitea, ihesari eman zen, eta leihorra bera utzirik, itsasoko untzi batean, lekhu segurragoan izanen zela, sarthu zen; bainan Aljerianoek untzi hartaz yabetu ondoan, gure gizona, gathibo egin zuten eta esklabo bezala saldu.

       Afrikatik zerbait ere gisaz eskapaturik, yin zen Pariserat, han bizitzeko ahal zuen bezala, erdia ohointzaz.

       Erreboluzionea hasi zenean, Jourdan naturalki prest presta zen zer nahi den obren egiteko. Berehala erakhutsi zuen ezin erranezko herra eta errabia bat Erregeren, Erreginaren, Aphezen, Noblen eta buryesen kontra. Haren atsegin handia bide zen aberatsen etxen arroatzea, erretzea eta hek berak masakratzea.

       Avignoneko probinziarat igorria izan zen, bera iduri bandil krudel batzuekin, zoinek formatzen baitzuten bere gisako armada bat. Armada hartako Patrix, bere yenerala, hil arazi zuen eta bera haren plazan eman zen.

       Avignon aiphatu dudan hirian, bildu zituen elgarretara hirur hogoi eta bi presuna, zoinetarik hamahirur emaztekiak baitziren. Oro hil zituzten, haren manuz, burdin phalanga ukhaldika.

       Ene lumak ez ditu nahi iskribatu tigre haren gisa hortako bertze masakreak.

       Biloak, arropak, eskuak eta guziz bere bizar luzea odolez thindatua zabilan, eta uria ari zenean, bizar hura zerbaitez estaltzen zuen beldurrez urak garbi zezakon.

       Azkenean izan zuen bere krimen saria. Justizia zen. Hirur hogoi eta bi egun Robespierre haren nagusia baino lehen, gillotinatu zuten.

       Holako lanak yadanik eginik, edo egin behar zituen Jourdan, zuten beraz hautatu aintzindaritzat Versaillarat yuan ziren gizon kiskil eta gaixtoek.

       Lafayette, Parisen guardia nazionaleko yeneralak, yakin zuenean zer hirriskutan izaitera zohan gorthea, yuan zen haren beiratzerat, bere azpikoer harmak harrarazirik.

       Parisetik eta Versaillaraino bada lau orenen bidea. Lafayette, gaua galdurik, hara orduko unhatua baitzen, bai eta haren gizonak ere, yuan ziren oro phausatzera.

       Parisetik yin kanailek ez zuten bertzerik xerkhatzen. Argia baino lehen, lau orenak irian, sarthu ziren, izilka, palazloko baratzetan, eta hurbildu athetaraino. Han bararazi nahi izan zituzten Sulsako soldadoetarik biga izan ziren hilak (Varikourt eta Deshuttes) eta bertze batzu afruski kolpatuak (Miomandre, Repaire eta Lhulier).

       Lehenbiziko bi biktima heyek, ez zuten bertze oihurik egin hiltzean, baizik hau: Salba zazue Erregina!

       Doi-doietarik eskapatu zen Erregina, erdia beztitua, bere ganberatik, eta han sarthu zirenek haren ohea zuten zilhatu puñal ukhaldika.

       Brigant eta brigantsa oste haren aitzinera jin zen bakharrik Errege, bere begitharte on, ezti eta mayestatez bethearekin, eta haren hiltzeko nahia zuten gaixtaginetarik bat ez zen menturatu haren hunkitzera.

       Luison, yadanik ezagutzen dugun neskatxa hura hurbildu zenean haren ganat, bere lagun zalamandrinen izenean mintzatzeko, flakatu zen , eta bere baitharat itzuli zenean, bakharrik zuen galdegin Erregeren eskuari musu bat emaitea.

       Luis XVInak buru eginik bi orenez bederen kanaila eta kanailasa oste hari, aditu zuen galdegiten zutela itzul zadin, bere familiarekln, Pariserat. Ordutik galdu zuen, erran daiteke, ez xoilki erregetasuna, bainan libertatea bera.

       Sarthu ziren beraz karrosan, kapitalerat yuateko, Errege, Erregina, heyen bi haur gazteak eta Madama Elisabeth, Frantziako aingerua deitzen zutena. Ez ahal zen ikhusi, nihoiz ez nihon, orduan Frantzia ederrean ikhusi zena. Errege, Aita on bat, bere familiarekin, preso bezala eramana, bere suyetik gaixto eta tzarrenez.

       Ixtorioa ez laiteke konprendi ahal zenbait aldiz ez baginaki harrek khondatzen dituen gauzak gerthatu direla, edo Jainkoaren manuz, edo Jainkoaren baiamenarekin edo permisionearekin.

       Bertze hitzez erraiteko, Probidentziaren plana eta lana ikhusten ez duenak ixtorioan itsu handi bat da.

       Erregeren karrosaren aitzinean zaramatzaten, piket batzuen puntan, Jourdanek phikatu zituen bi soldadoen buruak.

 

       Emazte atrebitu eta galdu heyek ere zioten gora gora, Parisen ez zutela gehiago goserik lkhusiko, berekilan zituztenaz geroz bolanyera, bolanyersa eta muthil ttipia.

       Bailli, Pariseko merak, eskaini zazkon Erregeri borthetan hiriko gakhoak, zilharrezko plat batean, erranez: «Parise egun dohatsu da ikhusteaz bere erregea egoitera heldu zakola».

       Baditake Bailli modest eta sabantak, guti ahal zuen phentsatzen orduan lehenik Erregek eta gero berak burua ebakia izanen zutela.

 

 

6en KAPITULUA

 

       Bazuen 130 urtheren ingurua, gorthea Parisetik kanpo zela harat itzuli zenean. —Hango palazioan asko gauza andeatuak ziren, eta beste zenbaitek arras huts egiten zuten. —Pariseko palazioan, egiazki, Errege gathibo zen. —Konseilatu zakoten eskapa zadila. —Nekez eta bortxaz hartu zuen xede hori. —1791an, Ekainaren 21an zenbait zerbitzari leyalekin, entseatu zen ihesi yuatera. —Pariseko karriketan erreelaturik, oren baten gibelapena. —Gero Parisetik kanpo, timoya karrosakoa hautsirik, bertze gibelapen bat. —Errege ezagutua da 4 eta arrastatua. —Tristekl itzultzen da Pariserat, afrentua frango ukhaiten duelarik bidean. —Bazen 200 mila Paristar baino gehiago Erregeren familia sarthu zenean gathibo Parisen.

 

       Azken kapituluan ikhusi dugu Errege, bere familiarekin, nola yuan zen Versaillatik Pariserat. Bazuen 130 urtheren ingurua gorthea kasik bethi Versaillan zagola, eta arras arrarozki Parisen edo hango les Tuileries deitzen den palazioan agertzen zen. Hortakotz azken egoitza huntan anhitz gauza andeatuak ziren eta zenbaitek falta ere egiten zuten.

       Han, egiazki, Errege gathibo zen, bai eta haren familiako guziak, abantzu bi urthe bazuen hala zaudela, gero eta gehiago herstuak.

       Askotan konseilatu zakoten Erregeri eskapa zadin kapitaletik, eta yuan zadin bere erresumako armada, yeneral leyal eta on batek gidatzen zuen batetara.

       Ez zuen xede hori berehala hartu, ez baitzen preseski kurayea haren kalitaterik bat. Bazukeen ere bere baithan phentsamendua edo beldurkundea, Yainkoaren deseinuen konplitzeko hartua izanen zela.

       Orogatik ere, karrosa berri bat egin arazi zuen, eta, zenbait zerbitzari eta adiskide leyalekin elgar aditurik, ekhainaren hogoi eta bateko gaua, 1791an, izan zen hautatua ihes egiteko.

       Adiskide eta zerbitzari hetarik zenbait behar ditut izendatu, hala nola Morde de Fersen, urrun urrundanik Frantziarat eta Pariserat yina, Erregeren eskapatzerat laguntzeko.

       Haren ondotik behar dire izendatuak izan: Morde de Maleden, de Valory, de Moustier, Madama de Neuville, Madama Brunier eta guziz, Madama de Tourzel, printze ttipiaren eta printzesaren gobernanta.

       Erregek eta harekilako guziek beren izenak khanbiatu zituzten. Madama de Tourzel zen Rusiako barona bat, de Korff deitzen zena. Madama Elisabeth haren zerbitzaria, Rosalie izena zuena; printze ttipia, anyere gisa beztiturik, eta haren arreba, Maria-Theresa-Charlotta, deitzen ziren Aglae (Printzea) eta Amelia (Printzesa); Erregina haur heyen gobernanta zen, eta Madama Rochet zuen izena, nola Errege deitzen baitzen Morde Durand.

       Luis XVIenaren xedea zen yuateko de Bouillé yeneralak gidatzen zuen armadara, iguzkiko phartean, Frantziaren bazterrean, Montmedy deitzen den hirira. Parisetik hara, bada hirur-hogoi eta hamar lekhua baino gehiago. Egun, burdinazko bideri esker, aise eta fite laiteke bide horren kurritzea; bainan orai duela ehun urthe, bertze molderik zen ikhusten. Piaya horren ixtorioaren ongi irakurtzeko, behar da orhoitu gure Errege eta haren familia urrikalgarria Yainkoak zituela hautatu, yadanik, anhitz aldiz eta hemen berean geroxago erran eta erranen dudan bezala, bere yustiziaren apazegatzeko biktimatzat. Zer biktimak behar ziren izan!!

       Beraz asko uste eta nahigabek seinalatu zuten Erregeren ihes yuaite hura.

       Lehenbizikorik, Parisen berean, gauaren erdian, izan zuen ezin esplika daiteken oren baten gibelapena. Parisetik abiatu eta, bidean, karrosako timboya eta bertze zerbait hautsirik, izan zuen bigarren gibelapen handi bat.

       Gero, nahigaberik handiena, eta ondoriorik tristenak ekharri behar zituena, izan zen de Bouillé yeneralak Erregeren bidera igorri zituen kabalierrek eta soldadoek ez aski denbora igurikitzea haren karrosa, eta fitegi phentsatzea utzi zukeela Monarkak bere playa egiteko, edo bertze nonbaitik yuan izan zaitekela.

       Châlons izena duen hiri batetako ostaler batek ezagutu zuen Errege, haren begithartea konparatuz zilhar sei liberako batean zen potretari. Ostaler hura ona zelakotz, ixilik egon zen, eta gogotik piayant handi eta pietate egingarria utzi zuen yuan zadin aitzina bere bidean.

       Bertze hiri batean, santa Menehulean berriz izan zen zorigaizki ezagutua, Drouet deitzen zuten hogoi eta zortzi urtheko gizon gazte batez.

       Drouet, orduko Frantzesik gehienak bezala, ausikia zen Erreboluzioneko, ez uliaz, bainan bai sugeaz. Miserable harrek, zaldiz galopan, aintzindu zuen Erregeren karrosa, Varennes deitzen den hiri ttipira orduko; bai eta altxarazi haren kontra hango eta inguruetan ziren bertze herrietako yendeak.

       Alferretan Erregeak eta Erreginak othoiztu zituzten yende heyek utz zitzatela aitzina yuaiterat. Bortxatuak izan ziren tristeki gibelerat yiterat.

       Net aise da bethidanik populuari izpiritua norat nahi itzul-araztea.

       Denbora hartan, kasik Frantzia guzia, osoki sumindua zakoten Erregeren eta Erreginaren kontra. Heyen karrosarat hurbiltzen zireneri debekatua zen deus errespetuzko eta ohorezko seinalerik heyer emaitea.

       Bizkitartean, Morde de Dampierre, Santa Menehule-ondoko Aitoren-Seme batek, nahi izan zuen gaixtaginen debeku hori hautsi, Erregeri mintzatuz, dudarik gabe hari erraiteko zer atsegabeekin zuen ikhusten haren Mayestatea nola zaramaten gathibo bat bezala Pariserat.

       Morde Dampierrek, bere Monarka uztean, hartu zakon eskua hari musu bat emaiteko; bainan ordu berean izan zen masakratua eta phusketan emana Erregeren beraren bistan.

       Bertzela ziren yokhatu yendeak Ferte-sous-jouarre deitzen den hiri ttipi batean, zeren heyen buruzagiak baitziren onak.

 

       Hango mera, Morde Regnard izena zuenak, prepara-arazi zuen, bere etxean, bazkari bat Erregeren familiaren eta haren segidako guzientzat.

       Madama Regnard bera pharatu zen torxoin xuria aitzinean, estranyer handi eta mila aldiz errespetagarriak ziren heyen zerbitzatzen.

       Erreginak aise ezagutu baitzuen bere airetik, eztiki zakon erran:       «Madama, zu zare hemengo etxeko-anderea». «Barkha dezadazu», zuen ihardetsi Madama Regnardek; «ene Erregina, gure etxean zu sarthuz geroztik, ez naiz zure zerbitzaria baizik».

       Aphairua akhabatu eta, karrosarat iragaiteko phonduan, Erreginak nahi izan zuen Printze ttipiak erremesia zezan Madama Regnard.

       Haur izarra bezain ederra zen harrek, bethi erakustera uzten zuen izpiritu prunt eta handiarekin, erran zuen beraz etxeko-andereari: «Madama, Mama Erreginak eskerrak dauzkitzu bihurtzen guretzat izan ditutzun borondatez, eta nik ere berdin dauzkitzut emaiten, zeren anhitz atsegin egin baituzu Mamari.

       Ordu da ikhus dezagun zer egin zuten Paristarrek, yakin zutenean Errege yuan zela ihesi. Zenbait ziren espantitu, dudarik gabe zentzu guti zutenetarik. Bertze batzu ziren kolera furian, sarthu. Yende xehearen artean zenbait seinalatu ziren, bethi bezala, beren grosierkeriez. Hetarik asko yin ziren Tuilerietako palaziorat. Batek, Erregeren potreta khendurik bere lekhutik, eman zuen borthan dilingan.

       Emazte bat yarri zen Erreginaren ohearen gainean eta han hasi gerezi saltzen, gerezi sasoina baitzen. Neskatxa gazte bati eman zakoten Erreginaren kofia bat, erraiten zakotelarik ezar zezan buruan; kiskilsa harrek ostikatu zuen bere zangoen azpian. Deputatuen biltzarreak igorri zituen bere menbroetarik hirur Erregeren eta haren famillaren bilha; hek ziren Morde de Latour-Maubourg, Barnave eta Pethion. Lehena, noble gehienak bezala, errespetuz bethea izan zen Errege eta Erregina, hain dolu egingarriak zirenen alderat. Bigarrena, Barnave, Grenobleko deputatu gaztea, protestante, eta ordu hartan Erregeren etsala, hunkitua izan zen haren zortheaz eta haren familiarenaz. Laudagarri den molde batean pharatu zen heyer buruz, Pethion bertze gisaz yokhatzen zen denboran.

       Ixtorioko egiak nahi du errana izan dadin hirur deputatu heyek, Erregeren, Erreginaren eta Madama Elisabethen othoitzak entzunez, ongi zaindu zituztela Morde de Moustier, de Valory, eta de Maleden, bai eta hek debekatu, hamar aldiz, bidean eta Parisen sartzean, gaixtaginez masakratuak izaitetik.

       Yadanik erran dugu, Errege athera zen bere familiarekin Ekhainaren 2lan eta harat itzuli behar zuen, khondatu dugun bezala, 25an, beraz lau egunen buruan.

       Kapitalean sartzean, haren karrosa inguratua izan zen 150 mila edo 200 mila presunez, eta eman zuen, hiriko borthetarik Tuilerietako palazioraino, lau oren baino gehiago.

       Nola bero bat ezin gehiago handia egiten baitzuen, Erreginak, karrosako erridauak altxaturik, adiarazi zuen bere amabotza, erraiten zuelarik yende oste handi hari haren bi haur gaixoak, aire eskasez, hatsa galtzeko heinean zirela.

       Hola sarthu ziren beraz tristeki, gathibo handi eta maithagarri heyek bere palazioan, arratsaldeko bost orenetan. Printze ttipia, unhatua ezin gehiago, besoetan hartu zuen Morde Hue, bere zerbitzari batek, eta heldu Madama Tourzel, bi haurren gobernantaren eskuetarat.

       Deputatuen biltzarrean, yakobinen klubako gizonek, erran nahi da Robespierre eta haren lagunek, galdegin zuten Errege izan zadin yuyamenduan emana denborarik galdu gabe.

       Beren phartetik, Danton, Camille Desmoulins eta heyek iduriek nahi zuketen Errepublika ezar zezaten Frantzian berehala.

       Biltzarreak deklaratu zuen bakharrik Errege khendua zela bere kargutik denbora batentzat.

       Handik laster, berriz ezarri zutenean bere karguan (ez dut erraiten tronuan), ez zakoten utzi erregezko autoritatearen itzala baizik.

 

 

7en KAPITULUA

 

       Erreboluzioneko bigarren biltzarrea, Lege egilen biltzarrea deitzen zena bildu zen Urriaren lan 179lan. —Biltzarre horri eratxikitzen diren orhoitzapenik premiatsuenak dire Ekhainaren hogoieko, Agorrilaren hamarreko eta Buruilaren bi, hirur, lau eta bosteko gerthakariak.

       —Pariseko gaixtaginak aixatu ziren, estakuru huntan, baizik Erregek ez zuela nahi sinatu dekretu bat aphezen kontra zena. —Funtsera yuan eta, Errege eta Erregina hil nahi zituzten. —Agorrilaren 10ko erreboluzioneak, beste estakuru batean, gauza bera zuen xerkhatzen . —Orduan ezarri zuten preso Errege, bere familiarekin. —Buruilako bi, hirur, lau eta bostean izan ziren masakre handiak Parisen.

       Askotan aiphatu dugun deputatuen biltzarrea, bera konstituzionekoa deithu zena, barreatu behar zen buruilaren azken egunean 179lan. Iraun zuen bi urthe eta lau ilhabete.

       Bilkhura hartako gizonik gehienak, beren doktrina faltso eta zoroekin, izpiritu bero eta erhoska batzu zirela zuten maiz eta sobera frogatu.

       Ordu zen lekhu egin zezaten bertze bilkhura batetako gizoner, nahiz azken hok ere, zorigaizki, heyek iduriak izan behar ziren.

       Bigarren biltzarre huni eratxikitzen dire, oroz gainetik, hirur orhoitzapen, zoinak deitzen baitire ixtorioan Ekhainaren hogoia, Agorrlaren hamarra, Buruilaren bia, hirura, laua eta bosta.

       Aise konprenditzen dute ene anhitz irakhurtzalek erraitera nohala zer gerthatu zen Parisen lhenbiziko aiphatu bi egun hetan; eta gero buruilaren hastean nola hil zituzten hango presudegietan zazkoten Arxapezpiku, Aphezpiku, aphez, fraide eta bertze anhitz mila Franses.

       Beraz, Ekhainaren hogoian, framazonek eta bertze erreboluzioneko buruzagiek igorri zituzten zortzi mila gizonen ingurua, lehenik deputatuen biltzarrera, alegia petizione bat han presentatu beharrez.

       Biltzarre harrek utzi zituen bere salan sartzera, salbu hetarik bat, zoinak ekhartzen baitzuen lantza edo pika baten puntan aratxe bihotz bat, erranez zela hura Aitoren-Seme batena. Gizon tzarrenetarikako oste handi hau yuan zen gero, lege-egilen salatik, Tuilerietako yauregira, traba guziak hautsiz, borthak bortxatuz. Heyek xerkhatzen zutena zen, yadanik Versaillan bezala, Erregeren eta Erreginaren hiltzea. Luis XVIen onaren aitzinerat yuateko zuten estakurua zen Erregeri erran behar zakotela aproba zitzan biltzarrearen dekretu batzu, zoinetarik bat egina baitzen preseski aphez on eta fidelen kontra.

       Dekretu heyek ez ziten izan segituak, Erregek zuen erraten latinez Veto (debekatzen dut beiratuak edo etsekutatuak izan diten lege gaixto horiek) eta Erregeren baia gabe dekretuek ez zezaketen ukhan indarrik.

       Santerre, biera egilea, eta Saint-Huruge, marquis edo noble triste deboxatu bat zituztela buruzagitzat, Paristar erreboltatuak sarthu ziren beraz Tullerietan oihuka: «Eror dadila Morde Veto; eror dadila ere Madama Veto» (Errege eta Erregina). Errege, oihu tzar horiek aditzen zituelarik, bera pharatu zen gaixtagin heyen guzien aitzinean, eta bakharrik buru egin zeyen lau orenez.

       Madama Elisabetek, nahi izan zuenean Monarka bere anayaren hirrisku beretan aurkhitu, Erregeren aldean pharatu zeneko, gizon bat, printzesa Erreginarentzat hartuz, abiatu zen bere lantzaz phasatu behar zuela.

       Uroski norbaitek oihu egin zakon: «Ez da hori Erregina! madama Elisabeth duzu zure aitzinean».

       Legendre deltzen zen buxer bat, hurbildu zen Erregeren gana, eta zer nahi inyurio suerte erran zazkon bekhoz-bekho. Erregek ez zuen galdu, ez bere pazientzia, ez bere begitharteko arraitasuna. Bertze gizon itsusi batek ere oihu egin zuen Erregeri aproba zitzala aiphatu dekretuak; bainan Erregek zuen ihardetsi, digneki eta fermuki, ez zela ez orena, ez tokia dekretu heyen aprobatzeko. Hirurgarren batek proposatu zuen Erregeri baso bat arno edan zezan populuaren bistan eta haren osagarriari.

       Erregek, sakrifizio guzietarat prest zenak, konsentitu zuenean edatera, nola ez baitzen han basorik, hartu zuen botoila, eta bere ezpainak busti zituen edariaz, erakhusterat emaiteko ez zela beldur phozoinda zezaten. Egia da, ikhusi dugun bezala yadanik, sobera ardura izan zituela phozoindatuak arima eta bihotza.

       Paristar miserable hetarik zenbait yuan nahi izan ziren Erregina bere bi haurrekin zagon ganberara. Bisita hits hau ukhaitera zohatzila ohartu zirenean, zerbitzariek fite ezarri zituzten, trebes, zenbait mahi, hetarik baten gainean printze ttipia yarririk, eta Erregiria, Printzesa bere alabarekin, barneko aldean.

       Gaixtaginek ez zuten bertze gaizkirik egin Erreginari eta bi haurreri, xoilki hetarik batek printze ttipiari ezarri zakon bonet handi gorri bat buruan. Haur gaixoa, sei urthetan, gosetua eta unhatua, bero handi batez egon zen lau oren, yan eta edan gabe!!

       Printzesa nigarrez ikhusi zuten. Maria Antuaneta, Erreginak, ezagutzerat eman zuen, Maria Teresa inperatrizaren alaba zela.

       Yin ziren bezala yuan ziren zazpi edo zortzi mila Pariseko suyet tzar heyek, zenbait pleinituz bere kolpea huts egin zutela egun hartan; bainan ziotelarik laster itzuliko zirela egin gogo zutenaren egitera; hura zen Erregeren bethikotz tronutik khentzea eta ahal bazuten haren beraren hiltzea!!...

       Xede kriminel hori buruan, sobera fidel egon ziren eman zuten hitzari. Ekhainaren hogoiean hasirik, heyen pharteko gazeta egile batzuek, egun guziez zituzten izkribatzen artikulurik beltzenak Erregeren eta Erreginaren kontra. Guzien gainetik zen seinalatzen Marat munstroa.

       Tuilerietako yauregian bazakiten ongi zer preparatzen zuten Erreboluzioneko gizonek Erregeren kontra. Agorrilean, bederatziaren eta hamarraren arteko gauaren erditan, aditu zen Parisen kanoi ukhaldi bat lehenik, eta gero hirrisku handitan adi arazten zen eskila. Bertze arrabots frango ere izan zen karriketan, argia hasi artean. Iguzkia yeikitzen abiatu zenean, Madama Elisabetek begiak altxa arazi ziozkan Erreginari zeruetako hedoi hori hori, ederki doratuak zireneri. Helas! ekhiak azken aldikotz zuen argitu behar Luis ha aseigarrenaren erregetasuna! Dudan egonik luzaz Errege, behar zuen bai ala ez ihardoki harmekin haren etsai oste handi hari, ezagutu zuen ez zezakela khonda Suisako zenbait ehun soldadoen gainean baizik. Tristeki bainan arrazoinekin, debekatu zaioten azken hauyer berer deusik egitea alferki haren fagoretan.

       Gero laster, ikhusi zituenean yauregian sartzen, milaka eta milaka, Pariseko eta heyekin Frantzia guziko gaixtaginak, yuan zen, bere familiarekin, deputatuen biltzarrerat.

       Errege yuan ondoan ere, Suisak beren postetan zauden, partikulazki eskalerretakoak. Gaixtaginek, azken hotarik lau edo bost, beren ganat tiratu zituzten, krakoekin, eta hil berehala puñal ukhaldika.

       Bertze Suisek, ikhusiz zer sorthe krudel eta izigarria ukhan zuten heyen lagunek, eta phentsatuz heyena berdin izanen zela, memento berean beren harmak deskargatu zituzten gizon hiltzaile heyen gainerat, bai eta garbitu, memento batez, yauregia, haren baratze eta basakurteak.

       Suisak izan balire nonbrean ihes yohan zirenen segitzeko, biktorios gelditzen ziren, bainan Paristarrek, kontsideratuz zoin guti ziren, berriz yauregiko alderat itzuli ziren; han sarthu eta buxeria bat egin zuten kasik Suisa guziez. Egun guzia eta gaua, iraun zuten sarraskiek edo masakreek. Errege eta haren familia, hirur egun egon ziren biltzarrearen salan, edo haren ondoan zen komentu zahar batean. Gero, biltzarreak hitzeman ondoan Luxembourg deitzen den palaziorat yuanen zirela, igorri zituzten preso, Tenploa izena zuen lehenagoko Xebalierren komentuko dorhe batetara.

       Irakhurtzaile maitea, orhoit zaite Frantziako Erregea, eta erregetan amultsuena, izan zela gisa hortan tratatua bere suyetez; bai eta Erregina handi eta on bat eta heyekin zazpi urtheko printze xarmanta; haren arreba, hamahirur urthetako printzesa eztia, eta azkenik heyen izaba, sainda huts bat zena. Zuhorrek asmatu behar ditutzu mila eta mila xehetasun, nik hemen khonda ez detzazketanak.

       Urthe bereko hirurgarren orhoitzapen edo gerthakari izigarriez ez dut erranen zenbait hitz baizik, gaitz edo penible baita gauza batzuen iskribatzea eta heyen irakhurtzea.

       Frantzian eta Frantziatik kanpo, yakin zutenean Luis XVIna preso zela bere familiarekin, mundua espantitu, harritu zen, eta aise asmatu zuten Erreboluzioneko gizonak yuanen zirela gauzen azken kontsekentzietaraino.

       Gure erresumaren auzoetako monarkek, bederen zenbaitek, nahi zuten salbatu Luis XVIna, eta atheratu hura bere etsaien aztaparretarik. Xede hortan igorri zuten Frantziako alderat armada bat, zointan baitziren Frantziako asko Aitoren-seme estranyererat yuatera bortxatuak izan zitenak. Parisen yakin zutenean, Brunzvikeko printzea, bere Prusianoekin, sarthu zela hiri batean eta zela sartzekotan bertze batean lotsatzeko orde, gaixtoak kolera furian eman ziren, eta hartu zuten xede bat beltzenetarik, Erregeri fidel zaudenen hiltzeko.

       Danton, lehoin bati konpara zaitekena, yustiziako ministroa zen. Bera iduri bi edo hirur ehun gizon gaixtoekin, bethe arazi zituen Pariseko presundegiak eta presundegi bilhakatuak izan ziren elizak eta komentuak, bai Aphezpiku, bai aphez, fraide, Aitoren-Seme eta bertze askoez.

       Gero, dudarik gabe mundu guziaren eta mende guzien lazteko, ikhararazteko, lau egunez eta lau gauez hek guziak hil zituzten, sabre, lantza, puñal ukhaldika eta tiroka.

       Karmen komentuan eta heyen elizan imolatu zituzten gisa hortan Arxaphezpiku bat, bi Aphezpiku, biak anayak, zortzi bikario yeneral, hamazazpi semanario eta komentuetako superior, hogoi erretor, hamasei bikario, eta bertze aumonier, doktor eta kargu gabeak, orotara 197 aphez.

       Izigarrikeria horiek berak ikhusi ziren Parisen bertze sei edo zazpi tokitan. De Lamballe, printzesa gaztea, Erreginaren adiskideak, izan zuen burua ebakia, nahiz 200 mila libera eman zituzten haren libratzeko, eta buru ebakia eremana izan zen pika baten puntan Erregina zagon presondegiko leihoen azpira. Bertze andere gazte batek bere aitaren libratzeko, behar izan zuen iretsi baso bat yende odol, edo baso bat arno, odolez zikhindua.

       Parisen izan ziren hola bost edo sei mila bizia galdu zutenak.

       Bertze hiri batzuetan ere izan ziren masakre horietarik.

 

 

8en KAPITULUA

 

       Erreboluzioneko hirurgarren biltzarrea deitzen zen Konbenzione nazionala. —Egundaino izan den biltzarrerik munstroena. —Buruilaren 21an Errepublikaren proklamatzea. —Erregerentzat, Tenploko presondegla khanbiatu zuten kaxot 'batetara. —Mila laido eta afruntu itsusiren ondotik, hasi zuten Abendoaren llan, Erregeren auzia. —Haren abokatak ziren Malesherbes, Tronchet eta Deséze. —Abendoaren 26an Luis XVIna agertu zen, bigarren aldikotz, deputatuen aitzinean. —Luzaz eta ederki, Deséze, Erregeren abokata, mintzatu ondoan, akhabatu zuen bere diskursa, erranez deputatueri: «Yaunak, alferretan bilhatzen ditut zuen artean yuyeak, ez dut akusatzailerik baizik edirelten». —Kondenatu zuten Luis XVIna gillotinarat, eta yuan zen Errege inozenta, Urtharrilaren 2lan, aphez Irlandes batek preparaturik heriotzerat.

 

       Erreboluzioneko hirurgarren biltzarrea deitzen da ixtorioan Konbenzione nazionala. Yadanik yuyatu izan ditugu alse lehenbiziko blak, edo bere obra tristekin agertu izan dire gure begien aitzinean egiazki zer ziren. Egun hasiko gare orai aiphatu hirurgarren hunen ezagutzen, eta laster dugu ikhusiko, mundu hau hasiz geroztik ez zela aurkhitu lurrean holako bilkhurarik, ezen hau kasik osoki zen gizon munstro batzuez egina. Munstro hetarik hiruren izenak ditut bakharrik orai iskribatuko; ene luma sobera zikhint laiteke, hastetik oro izenda banintza.

       Danton izan zen, yadanik dakigun bezala, Buruileko bost edo sei mila presuna masakratuak izan ziren hil-araztale prinzipala.

       Joannes Paulo Marat, bigarrenak, galdegiten zituen lau ehun mila gizon buru, dudarik gabe errepublikaren fundamentetan emaiteko, nola heyen odola zimenduetarat aurthikitzeko.

       Maximiliano Robespierrek erraiten zuen Erreboluzionea hastean hamabost urthe zituzten guzek behar zuketela peritu, zeren heyek, Frantzia zaharra ezagutu zutenek, ez baitzezaketen maitha Frantzia berria, Frantzia errepublikanoa.

       Hirurgarren biltzarre huntako zazpi ehun eta berrogoi eta bederatzi gizonak bildu ziren elgarretarat Buruilaren 2lan, 1792an eta deklaratu zuten, egun berean, handik harat, erregetasunaren orde, errepublika izanen zela Frantzian.

       Ez zen huntan behar baratu biltzarre nazional hau. Konstituzioneko biltzarreak, uzkaili zuen Frantziako tronua, munduan zen tronurik ederrena. Lege egiteko biltzarreak, hautsi zuen gero tronu hura bere khoronarekin eta zeptroarekin; Konbenzioneko biltzarreak, bertzek hain gaizki hasi lana, nahi izan zuen akhabatu, Errege, Erregina, zortzi urtheko printzea asasinatuz, bai eta ere Madama Elisabeth, sainda bat zena.

       La Fontaine fabula egile edo berri-xahar khondatzailea, bizi izan balitz, ez Luis XIVen denboran bainan yuan den mendearen akhabantzan, huna zer berri-xahar asmatuko zuen, eta hau egia izanen zen.

       Behin batez, nunbaiteko edo anhitz tokitako bestia krudelak, ehunka eta ehunka bildu ziren elgarretarat: hek ziren lehoinak, tigreak, hartzak, otsoak eta bertzeak. Bestia heyek, gose errabiatuak zirenak, nahiz beren biktimak hil, phuskatu eta yan gogo zituztelarik, alegia bizirik utzi gogo, hetaz krudelki trufatu ziren, zonbait mementoz.

       Irakhurtzailea, emazkitzu, lehoinen, tigren, otsoen eta hartzen plazan, hirurgarren biltzarre huntako deputatuak, eta heyen hortzen eta aztaparren erdian, Errege eta haren familia ona eta inozenta: horra Erreboluzionea zer izan den edo hark zer egin duen, hasi eta laugarren urthean. Yadanik utzi dugu Errege Tenploan, bere familiarekin. Tenploa izan zen laster khanbiatua presondegi edo kaxot batetara. Hango leihoetan ezarri zituzten, Erregeren beraren bistan, burdin barrak, eta gero, heien barneko aldetik, taulazko traba suerte batzu, airea eta argia ez ziten kasik batere sar egoitza triste hartan. Han, airea eta argia bezala, eskas ziren gauzarik beharrenak.

       Erregeri ez zakoten emaiten hitzemana izan zayonetik kasik deus ere, eta haren zerbitzari fidelek, eten sakeletarik, pagatzen zituzten Erregeri ekhartzen eta hark paga ez zezazkeen khonduak.

       Printze ttipiaren oheko mihiseak anhitz lekhutan zilhatuak ziren. Haren beztitzeko, Angleterrako enbaxadorearen emazteak igorri zituen bere haurren arropetarik zenbait.

       Erregina bortxatua zen, ahal zuen bezala, bere philden xuxentzera edo aphaintzera.

       Mila laido eta afruntu itsusiren ondotik, hasi zuen biltzarreak, abendoaren llan, Erregeren kontra, izenik ez duen auzia.

       Malesherbes, Tronchet eta Desèze, haren hirur defendatzailek, ez zuten ukhan behar zuten denbora ongi preparatzeko; bainan, gehiago denbora ukhan balute ere, debalde izanen zen.

       «Erregek ez du merezi hiltzea; bainan hil behar da, hilen dugu», zuten erran Erreboluzioneko gizonik gaixtoenek.

       Abendoaren 26an beraz, Eguberri biharamunean, Luis XVIna agertu zen, bigarren aldikotz, deputatuen aitzinean, bere hirur abokatekin.

       Abokat hotarik gaztenak, Desèze deitzen zenak, aise erakutsi zuen eta frogatu Erregeren inozentzia.

       Luzaz eta ezin gehiago ederki mintzatu ondoan, bere diskurtsa akhabatzen zuelarik, behatu zuen erreposki deputatu guzier, eta zeyen erran hitz hok, ethorkizunak ahanzten ez dituenak: «jaunak, debaldetan dire kurritzen ene begiak zuen gainean, nahiz hatzeman zenbait yuye, ez dute akusatzailerik baizik edireten zuen artean».

       Erran zeyen oraino: «jaunak, baratzen naiz ixtorioaren aitzinean. Hark yuyatuko du zuen yuyamendua, eta haren arrasta izanen da mende guziena...»

       Urtharrilaren 16an 1793an kondenatu zuten Luis XVIna hiltzera.

       Sententzia hori ontsala eman izan behar zen deputatu guzien bederen hiruretarik biez; bainan zonbait botz bakhar izan zirelakotz gehiago, Erregeren kontra, aitzina yuan ziren bere bide galduan, gizon infame eta krudel heyek. Hemen erran behar dut gure Eskual-herriaren ohoretan, ez zela gure deputatuetarik bat izan Errege hiltzera kondenatu zuenik.

       Bakharrik Garat, Uztariztarrak, konte Garat ezagutu dugunaren aitak, orduan yustiziako ministro zenak, ereman zakon Erregeri presondegira arrasta lo tristea.

       Hortakotz gure herrietako familia onen begietan Garaten arraza agertu da geroztik nota hits batekin, eta hori dakote sendiarazi edo erakustera eman asko aldiz.

       Ilhabetearen 20an, biltzarreak eman zuen dekretu berri bat Errege izan zadin biharamunean berean igorria suplizlorat.

       Aditu zuen Monarka yustu eta on harrek arrasta, trankilki, estonatu edo trublatu gabe. Bakharrik zituen hirur gauza galdatu, lehena, sei aste hartan ikhusi ez zuen bere familiaren ikhustea; bigarrena, kofesor bat, bere hautukoa; hirurgarrena, hirur egun hiltzerat preparatzeko.

       Lehen bi gauzak izan ziren onhetsiak, bainan ez hirurgarrena.

       Luis XVIna egon zen zazpi oren laurden Erreginarekln, bere arrébarekln eta bere bi haurrekln.

       Erreginak eta Madama Elisabethek erakutsi zuten kuraye handi bat, ikhusten baitzuten Erregeren dolorezko denbora, edo pasione luzea akhabatzera zohala; bainan azken adioetan Printzesa Maria-Teresa-Charlotta flakatu zen eta printze ttipia, haren anaya, eman zen bihotza erdirarazten zuten heyagora eta nigar-marrasketan.

       Erregek utzi zituen, ahal zuen bezala, mundu huntan gehiago ikhusi behar ez zituen presuna maite heyek.

       Bederatzi orenak eta erdia ziren deithu zuenean aphez kofesorra.

 

       Madama Elisabethek erran zakon, Du Bac deitzen zen karrikan, 483ko numeroan, bazela aphez bat katolikoa, Irlandesa, Morde Edgeworth de Firmont, eta konstituzioneko yuramentua egin ez zuena. Errege kofesatu zen aphez hari eta egon harekin gauherdi eta oren erdiraino.

       Orduan eman zen ohe batean, eta han, yustuen loak harturik, egon zen lo, goizeko bost orenetan, bertzek iatzar arteraino.

       Morde Edgeworth de Firmont aphezak, erran zuen meza sei orenetan, eta eman zakon, Erregeri, Biatiko saindua, zoinak errezebitu baitzuen pietate eta kharsutasun handienarekin bere Yainkoa.

       Bederatzi orenetan yin zen Santerre Tenplora, erraten zuelarik Erregeri orduan zela tenora handik atheratzeko.

       «Guazen», zuen ihardetsi, fermuki eta digneki, Erregek, tronuaren gainean izan balitz bezala.

       Karrosan bere aldean zuen aphez kofesorra, eta harekln yuan zen, bide guzian, othoitzean eta eternitateaz mintzatuz. Haren segitzeko igorriak izan ziren bi gizon triste yandarmek, bazuten manua puñal ukhaldika hiltzeko Errege, baldin haren adiskideak, edo haren suyet fidelak entseyatzen baziren haren libratzerat.

       Erregeren egun hartan libratzea, egin ez zaiteken lan bat zen, ehun mila gizon zirenaz geroz harmekin kurritzen, biltzarrearen manuz, Pariseko karriketan.

       Yende guzia harritua eta tristezian urthua egon zen egun hartan; magasinak edo botigak hetsiak egon ziren, egun hartan, goizetik hasi eta arratseraino.

       Karrosa tristea heldu zenean Erreboluzioneko Plazara, hamar orenen ingurua zen.

       Khen arazi zakoten Erregeri bai koleta, bai xenila edo gaineko arropa.

       Besoen estekatzen abiatu zazkoten, eta lehenik Errege errefusatu zen humiliazione hortarat, bainan laster sumetitzeko, bere kofesorrak adi arazi zazkonean hitz hok: «Errege, uzten baduzu zure burua estekatzerat, Salbatzaile dibinoa hortan ere imitatuko duzu bertze gauzetan bezala».

       Gero aitzinatu zen zenbait urhats plaza bethetzen zuten gizonen alderat, eraiten zeyelarik goraki: «Hobenik gabe noha hiltzera; barkhatzen dut ene etsaieri; agian ene odola ez da eroriko...» Santerren manuz, atabalek estali zuten Erregeren botza...

       Burua ematera zohalarik, aphezak oihu egin zion: «San Luisen semea, iragan zaite zerurat».

       Hamar orenak eta hogoi eta bi minuta ziren Erreboluzionearen krima handia konplitu zenean. Krima horrek laztu zuen lehenik Parise eta gero Frantzia guzia.

       Charles Sanson, burreua bera, egon zen, bizi zeno, orhoitzapen ikharagarri horrekin. Urthe guziez, urtharrilaren 2lan, eman-arazten zuen meza bat Erregeren arimaren fagoretan, eta hura entzuten, bere familia eta ahalde guziekin.

       Hura hil izan zenean 1805an, Henri Sanson haren semearen phartez, bethi meza emana zen, eta gauza horrek iraun du 1839 artino.

       Urthe hartan akhabatu bide da Sansonen arraza.

 

 

9en KAPITULUA

 

       Erreginak behar zuen, Erregek bezala, burua ebakia izan, gaixtaginen manuz. —Chaveau-Lagarde eta Tronçon-Ducoudray, haren bi abokatek, alferretan zuten defendatu bere yuyen aitzinean. —Kurayerekin yuan zen heriotzerat. —Hogoitxineko urhezkoen gostuz, aphez katoliko bat presondegirat hel-arazi zuten Erreginaren hiltzerat preparatzeko. —Aphez hura zen Morde Magnier, zoina, Erreboluzione ondoan, erretor izan baitzen Pariseko eliza batean. —Madama Elisabeth ere igorria izan zen supliziorat mayatzaren 2lan, 1794an, bertze anhitz anderekin. —Luis XVIIna, Frantziako errege izan behar zena, Simon zapetainak emeki-emeki hil arazi zuen, eta printzea yuan zen zerurat ekhainaren San, 1795an.

       Erregek bezala, behar zuen Erreginak ere akhabatu bere bizia, burua ebakia izanez; krima berri hori egin zuten, arte hartan atxikirik ama dohakabea bere haurrekin presondegian.

       Luis XVIna asasinatu zutenean, erran dutan bezala, Maria Antoanetek hartu zituen doluzko arropak eta berak aphaindu behar zituen urratzen edo zilhatzen zazkonean.

       Alde batetik, berenaz azkarra edo fierra den, eta bertzetik hobenik ez duen arima baten kuraye guzia erakhutsi zuen, nahiz hura alegia yuyatu behar egin zutenen aitzinean, nahiz gillotinatzerat, orga tonberoan, eraman zuten orenean.

       Bi abokatek, Chaveau-Lagarde eta Tronion-Ducoudray deitzen zirenek, alferretan zuten frogatu haren inozentzia, eta adi-arazi ez zuela beraz merezi hiltzea.

       Erreginak ez zuen nahi izan kofesatu yuramentua eginik zagoen Girard, aphez xizmatikoari; bainan andere Fauchek igorri zakon presondegira, anhitz hogoxineko urhe pagatuz haren zaintzalecri, Morde Magnier, yuramentua egin nahi izan ez zuena, eta geroago, Frantziako Elizari bakea emana izan zenean, Pariseko eliza batean erretor izan behar zena.

       Madama Elisabeth yuan zen supliziorat handik bertze urthean, mayatzaren 2lan, 1794an, bertze anhitz andere handirekin.

       Azken hauk gillotinatu baitzituzten lehenik, beren burua eman baino lehen marraza izigarriaren azpian, agur handi bat egin zuten, orok, Madama Elisabeth printzesaren aintzinean pasatzean.

       Luis XVIIna izan behar zena, eman zuten Erreboluzioneko gizon munstroek, Simon deitzen zen zapetain tzar eta tigrearen pareko zenaren eskuetan.

       Errege bizi izan zeno, berak instruitu zuen bere seme printze ttipia; hura hil eta, berriz diot, zapetain gaixto bat izan zen kargatua haren altxatzeaz, edo hobeklago erraiteko haren hil arazteaz.

       Ez da tratamendu gaixtorik printze inozentak yasan ez zuenik.

       Batean haur maitea lo zagolarik iratzar araziko zuen Simonek, erraiten zakolarik: «Yaiki hadi, otso umea...» Bertze aldi batez emanen zakon uhal batez, zapetainek zapeta belhaunaren gainean dakoten uhalaz...

       Gizon krudel harrek aurthikitzen zakon, burutik behera, larru phusken hezatzeko aldean zakon untzia, bere ur zikhinarekin...

       Printze ttipi, aingerua bezain inozenta zena, bortxatua zen oraino kantatzerat batere onak ez ziren kantu batzu.

       Simonek eta haren emazteak uzten ere zuten haur printzea orraztatu gabe eta zikhinkerian. Ez da estonatzeko hola laster haurra peritzen abiatu bazen. Naski fitetzago akhaba zadin, eman zuten bere presondeglko zolan aurkhltzen zen ganbera batean, non ez baitzuen ez airerik, ez argirik.

       Han zakoten zokho batean, bethi kasik bakharrik, ohe aski pobre eta sobera garbia ez zen batean.

       Haren gaitza handitu eta sendatzeko esperantza guti uzten zuenean, deithu zuten Desault mediku famatu bat, Luis XVIna bere tronuaren gainean zelarik, printze ttipia ezagutu zuena.

       Morde Desault hasi zen anhitz dolurekin, estatu hartan ikhusten zuen printzea sendatu nahiz; bainan bera hil zen supituki bezala, 51 urthetan, Yainkoak daki nola, eta sei egunen buruan bakarrik, Ekhainaren 5an, 1795an, yuan zen Luis XVIIna zerurat.

 

 

10en KAPITULUA

 

       Denbora ikharagarri hartako zenbait martirez. —Compiegnako 14 karmelitak. —Auverñiako 50 laborarisak. —Pariseko 45 legeko gizonak. —Bertze 33 Tolosakoak. —Frantziako probintzia gehienek izan zituzten, bakhotxak bere titanoa: Nantesen ikhusi zen Carrier; Bordelen, Talien; etc. —Gerla zibila. —Lyon altxatzen da. —10.000 presuna han hil-arazten dituzte, 8.000 Toulonen. —Vendeako gizonek hartzen dituzte harmak; nola. —Zer harma, zer gerla!! —Vendeenen buruzagiak. -Bretoniako gerlariak gabaz yokhatzen ziren. —Vendeenen gerla ez zen izan briganten gerla, bainan bai yiganteena! —17 Gudu handi edo bataila, 700 gudu ttipi. —75.000 Vendeenek ihardokitzen dute miliun bat errepublikanoeri.

      

       Denbora ikharagarri hartako martir guzien aiphatzea, ezin eginezko lana laiteke: zenbaitez naiz bakharrik mintzatuko.

       Compiègne deitzen den hirian, hartu zituzten preso hamalau Carmelita, eta kondenatu buruaren galtzerat. Yainkoaren zerbitzari serora heyek yuan ziren heriotzea errezebitu behar zuten tokirat, edo gillotinarat, kantatzen zutelarik orok elgarrekin hetarik batek egin zuen kantika bat, himno profano, Marseillesaren airean.

       Auverñiako berrogoi eta hamar laborarisa ere yuan ziren supliziorat, guziek zutelarik kantatzen betan kantika bat frantsesez ongi ezagutua dena:

 

              je mets ma confiance,

              Vierge, en votre secours;

              Servez-moi de défense,

              Prenez soin de mes jours.

 

       Kantua flakatuz zohan, buruak pika arabera; bainan ez zen arras gelditu azken burua ebaki zutenean baizik.

       Parisen berrogoi eta bost eta Frantzia Tolosan hogoi eta hamahirur gizonek, hobenik gabe, berdin burua ebakia izan zuten.

       Ez dugu zeren hain urrun yuan orduko martiren miresteko: hurbilago, gure aldetan eta gure eskual-herrietan beretan hatzemanen ditugu hetarik egiazki miragarriak direnak. Frantziako probinziarik gehienek izan zituzten bere tirano krudelak, gurean Pinet izan zen bezala.

       Bordelek ukhan zuen burreotzat Talien, zoina ez baita oraino hiri hartan ahantzia.

       Maignet, Orange deitzen den hirian eta inguruetan, agertu zen egiazko odol ixurtzailea nola Schneider, Alzazan, hura iduri. Horiek oro baino gehiago eta afruskiago seinalatu zen Joseph Lebon, Arras izena duen hirian eta auzoko herrietan. Nantesen Carriek hil arazi zituen, batzuek diote hogoi eta bi mila, bertze batzuek hogoi eta hamar mila, zoinen artean baitziren bost ehun haur hamalau urthez pekoak.

       Biktima horiek oro imolatuak izan ziren edo itho araziz Loire deitzen den ibaya handian, edo heyer burua ebakiz gillotinaz, edo hilez bertze nola nahi moldez.

       Ordu da mintza nadin orai, denbora hartako gerla zibiletan hil izan ziren mila eta mila yende handi, xume, gizon, emazte eta haurrez berez.

       Errege Luis XVInak burua pikatua izan zuela hedatu zenean Frantzian, Frantses onhest guziak harritu, laztu ziren, eta kurayosenek harmak hartu zituzten, gaixtaginer bihurtzeko.

       Frantziako bigarren hiriak, Lyonek, eman zuen etsenplua, eta Toulonek egin zuen hark bezala, altxatuz, hura ere, errepublikako munstroen kontra.

       Pariseko biltzarreak, igorri zituen bere menbroetarik bi hiri horietarat, zer nahi poderez beztituak.

       Lyonerat yuan zirenetarik bat zen Couthon, paralitikoa, bainan denbora berean arima gaixtoa eta krudela.

       Bertzeak ez zuen gehiago balio. Hura zen Collot-d'Herbois, komediant ohi bat, zoina Lyondarrek hixtuka trufatu baitzuten, teatrean, zenbait urthe lehenago.

       Dekretua eman zuen Pariseko biltzarreak Lyone izanen zela ezeztatua. Izendatu ditudan bi komisario horiek behar zuten dekretua etsekutatu.

       Erho gaixto eta errabiatu heyek aurthiki arazi zituzten beraz lurrerat hogoi mila etxe, handienetarik; gero, ikhusiz naski bertze guzien barreatzea ez zela hain aise izanen, utzi zuten lan hasi hori eta eman ziren Lyondarrer krudelki yatzartzen. Adin guzietako yendeak, zaharrak eta gazteak, kondizione guzietakoak, handiak bezala ttipiak, eramanak ziren hiriz kanporat, toki plano edo zelhai batetara. Han, milaka, kanoi mitraillaz lehenik, hiltzen zituzten eta gero sabre kolpeka phuskatuz, xehatuz. Hamar mila Lyondarrek hola galdu zuten bizia.

       Toulonen ere bertze zortzi mila presuna izan ziren hilak, kanoi tiroka edo itsasoan ithoz. Gerla zibilaren harat hunatak eta sarraskiak behar laitezke irakhurtu partikularzki Vendeenen eta Bretonen orduko ixtorioan.

       Batzuek eta bertzeak bizi izan ziren erreboluzioneraino trankilki eta xinpleki, gure erlisione sainduari yarraikiz, eta gutiz gehienak laborantzan ariz, bihotz onez ikhusten zituztelarik herrietako aitoren-seme anhitzen nagusiak.

       Gerla hasi zenean, ez zuten ihiziko zenbait harma beltz eta zahar baizik. Askok ez zuten harmatzat, burdin sarde, aihotz, gerren edo lantza herdoildurik baizik. Huna nola yokhatzen ziren hobeagorik ukhaiteko.

       Yohan ziren bataila batetarat kofesaturik, Yesusen Bihotz Sakratuaren abitu gorria ageri zutela papoan. Bere Erretorez lagunduak ziren, hauyen benedizonearen ukhaiteko hastean.

       Lehenbiziko etsayen fusillada edo guzien tiroak, errezebituko zituzten lurrean etzanik, zabal zabala, ez hilak, ez kolpatuak izaiteko. Gero altxatuko ziren bat batean eta abiatuko, lasterka, kurayez, lehoinen pare, errepublikanoen alderat. Azken hok ihesari emaiten zuten, beren harmak aurthikiz fiteago yuateko. Vendeenak yabetuko ziren harma aurthikiez, eta geroztik heyentzat izanen ziren.

       Kanoiyez yabetzeko, berdin egiten zuten; kanoi hetarik famatuena izan da Maria-Yuana (Marie-Jeanne) izena zuena. Hau izan zen asko aldiz, batzuez eta bertzez, hartua eta gero galdua.

       Yustu da hemen eman ditzadan Vendeenek, zituzten buruzagietarik zenbaiten bederen izenak; hek dire Catelineau, de Charette, Stofflet, d´Elbée, Bonchamp, Laforêt, d´Autichamp, de Lescure, Henri de Larochejaquelain eta Talmont printzea.

       Buruzagi horien pixka bat bederen ezagutarazteko, aski zaut izanen erraitea zer zioen hetarik batek bere soldadoer:

       «Aitzina yohan baniz, segi nezazue; gibelerat ihes badut egiten, hilen nauzue; eta hiltzen banute, nitaz mendeku egin behar duzue».

       Azkenik, Talmont printzea preso hartu zutenean errepublikanoek eta ereman Laval deitzen den hirirat, bere gazteluko bortha prinzipalaren aitzinerat, fierki zuen erran bere etsayer: «Zuen kontra gudukatu naiz hirur hogoi eta zortzi aldiz, ene Erregea zerbitzatu nahi bainuen. Orai yakinen dut hiltzen. Burheoa, yakinzak, hik, hire lanaren egiten».

       Erreboluzioneko gizonek deitzen zuten Vendeenen gerla bandilen gerla; bainan Napoleon handiak, gerla eta gerlariak ongi ezagutzen zituenak, bertzelako phensamendurik zuen hartaz, adiarazten zuenean hura zela Yiganten gerla.

       Enperadoreak arrazoin zuela aise da konprenditzeko, ikhusten dugunean Vendeen heyek, bederatzi ehun (900) herri, handi eta ttipietarik, altxatu eta, hartu zituztela 200 hiri, edo gerlako plaza; nola pharte hartu baitzuten hamazazpi (17) gudu edo bataila handitan, eta zazpi ehun (700) ttipiagokoetan. 75.000 Vendeenek buru egiten zuten 300.000 tropako soldadoer eta 700.000 guardia nazionalekoer.

 

 

11en KAPITULUA

 

       Erreboluzioneko gizonek, batzuek bertzeri yustizia egin zuten, elgar igorriz gillotinarat. —Lehenik yuan ziren Girondis deitzen zirenak (1793an). —Heyen azken orenak. —Gero bertze saihera baten aldia yin zen 1794an, martxoaren 11an. —Deitzen ziren Clootz, Gobel, Chaumettel Hebert, orotara dotzena bat. —Azken hunen ixtorioa hitz gutiz. —Danton, Camille Desmoulins, Lacroix, Philipeaux eta bertzeak yuan ziren heriotzerat Aphirilaren 5an 1794an. —Robespierre hil zen, milaka eta milaka bertzeak hil arazi zituen moldean. —Tonberoan zeramatelarik, emazte batek kolerarik handienean erran zakon: «Habil, miserablea, ifernurat, ama guzien maledizionekin». —Harekin hil ziren 66 hura iduriak. —Horiek gerthatu ziren uztailaren 27an 1794an.

       Kapitulu huntan ikhusiren dugu Erreboluzioneko munstroek yustizia batzuek bertzeri egin zutela. Erran nahi dut, Yainkoaren nahiz, edo Yainkoak utziz, elgar igorri zutela heriotzerat edo gillotinarat: hori zuten preseski merezi, orok, mundu huntarik beretik.

       Gizon gaixto famatu heyek anhitz multzo edo bilkhuretan separatuak ziren, guziak hatik elgarretara yuntatzen zirelarik, zenean kestíone phasarazteaz edo lege tzar, edo dekretu inyustu bat.

       Hori gerthatu zen biltzarrea yokhatu zenean nahiz Erregeren, nahiz haren familiaren kontra.

      

       Multzo hetan menbro gehienik zuena , zen Girondins deitzen zirenena. Yadanik tristeki seinalatu ziren Errege kondenatuz heriotzerat.

       Bazen heyen artean thalendu handitako gizonik, hala nola Vergniaud; bainan zer balio dute thalenduek, ez badute gizonek fedea?

       Vergniaud aiphatu dutan harrek erran zuen diskurs batean: «Erreboluzioneak iretsiren ditu bere haurrak, lehenago Saturne, yainko falsoak, bere semeak iresten zituen bezala». Erreboluzionea Girondins hetarik beretarik hasi behar zen obra horren egiten.

       Errege hil zuten Urtharrilaren 2lan, 1793an, eta handik ondoko mayatzaren 3lan, Girondins zirelakoak eman zituzten preso, gutiz gehienak, edo eskapatu ahal ez zirenak. Gero, ondoko Urriaren 3lan, heyen buruak ebaki zituzten.

       Aditu zutenean bere hiltzeko arrasta, errana da zenbait kofesatu zirela, juramento debekatua eginik zagoen aphez bati Hiltzeko orenean edozoin aphezi kofesa daiteke.

       Bertze batzuek, dio ixtorioak, egin zuten hiltzeko gau bezperan komedia bat, zointan baitzuten erakusten Girondins heyen ifernurat yaustea.

       Yuan omen ziren oro supliziorat, kantatuz Marseillesa, eta oihu eginez: «Biba Errepublika!».

       Hobekiago eginen zuten erraitea ixilik, agoniako othoitzak. 1794an Martxoaren llan, bigarren saihera batetako gizonek eman zituzten beren buruak gillotinako marrazari.

       Hek ziren Clootz, Prusianoa, Gobel, Hébert, Chaumette, etc., orotarat dotzena bat. Azken bi hok ezagutuak ziren heyen buruzagitzat.

       Hébert hura, gazterik yuan zen Pariserat, dudarik ez da goizdanik egiteko bere aprendizkoak gaixtakerian.

       Ohoin filus bat zen egina Erreboluzionea yin orduko.

       1792an, Buruileko masakretan, pharte handia hartu zuen. Hitz batez, zertarat-nahi gaizkiren egiteko prest zen.

       Bizkitartean Paristar tzarrek gogotik irakurtzen zuten haren berrikari infamea.

       Akhabatzean haren ixtorio tristea, erranen dut hil zela kurayerik gabe, ezagutza bera galdu zuenaz geroz, edo zenaz trenpu xartu audientzietako denboretan, eta burua estekatu zakoten baino lehen taula ikharagarriari marraza eror aitzinean.

       Chaumette, zapetain baten semea zen. Haren aitak eman arazi ondoan eskola poxi bat, yuan zen itsasoz, haurra zelarik, ez dakigu noraraino. Bakharrik ixtorioak du erakusten zapetain seme mariñel hura, Parisen zela Erreboluzionea hastean, bertze asko, hura iduriak bezala.

       Heyen artean behar zen seinalatu bere gaixtakeriez, eta Parisen egin zutenean (bertze kapituluan erranen dut nola) besta bitzi, tzar, pagano, inpio bat, Chaumette bide zen aphez handi; bainan ederkiegi pharatu ahal zen Pariseko katedrale handian, eta ibili prosesionean, karriketan, Robespierreren gostuko.

       Azken hunek ez baitzezakeen sofri nihork har zezan deus nagusi airerik haren bistan, ororen buruzagi bera nahi zelakotz izan, Robespierrek, diot, igorri zuen bere lagunekin, mundu huntarik bertzerat.

       Dantonek, zenbait egun berantxago, zorthe bera behar zuen izan, dotzena bat bere adiskideekin, zoinak baitziren Camille Desmoulins, Lacroix, Philipeaux, Westerman, etc., etc.

       Danton, hauyen guzien buruzagia, hogoi eta hamabi urthetako abokat bat zen, tailaz gora zena, sorbaldez arras largoa, indar handitakoa, hitz batez, gizon arraila alimale itsusi bat, alimalen beren gustu eta phendurekin eta hetako krudelenetarik bezala zena. 1792an, Buruileko masakretan, nihork ez zuen hark bezenbat pharte hartu. Yainkoaren aitzinean agertzean bazuen beraz ihardesteko lau edo bost mila aphezpiku, aphez eta bertze gizon, hobenik gabekoen biziaz. Danton yuan zen gillotinari bere buruaren emaiterat, erranez laster heldu zela Robespierren aldia.

       Arrazoin zuen Dantonek. Bizkitartean Robespierrek iraun zuen oraíno lau ilhabeteren ingurua.

       Huna hitz laburrez Robespierre, behar bada Erreboluzioneko gaixtaginik handienaren ixtorioa. Arras izena duen hirian sorthu eta han berean abokat egin zen.

       Errana izan da ukhan zuela bederen zerbait idea kapuxinen komentu batean sartzeko. Duda daiteke egiazko bokazionea izan othe zuen behinere; bainan gauza segura da, behin makhur abiatuz geroztik, gaizkian urrun yuan zela.

       Ahalgerik gabe, edo sanfretik handienarekin, erraiten zuen 1789an hamabost urthe baino gehiago zutenek behar zuketela bizia galdu, Errepublika fondatzekotz, zeren bertzenaz nekhez maithatuko baltzuten Frantziako ordena berria.

       Erori zenean bere lagunekin, Uztailaren 27an, 1794an, baziren bi gauza phentsatuak berriki Parisen: gillotina bat kolpe bakhotx hogoi eta hamar bururen ebakitzekoa, eta kanal bat hainbertze yenderen odola eramanen zuena ur handirat.

       Robespierre hil zen bertzeak milaka eta milaka hil-arazi zituen moldean. Yuan zen supliziorat bere mathela hezurra dilingan, batzuen arabera berak hautsirik pistolet kolpe batez; bertzek diotenaz, Meda yandarmak hola kolpaturik. Orogatik ere, tonberoan zeramatelarik, emazte batek, kolerarik handienean oihu egin zakon eta erran bekhoz bekho: «Habil, habil, miserablea, hiltzerat, mila aldiz merezltu dukan bezala, eta yauts hadi ifernurat, ama guzien maledizionekin».

       Robespierrekin hil ziren, gisa berean, hirur hogoi eta sei, hura iduri zutenak.

       Gorago erran dut, eta orai ene irakurtzailek ikhusten dute, Yainkoaren yustiziak hatzeman zituela mundu huntarik beretik Erreboluzioneko gaixtaginak.

       Zonbaitek akhabatu zuten bizia beren eskutik. Lau edo bostek, ez ukhanez ez kanibetik ez pistoletik, sarthu zuten, bat bertzearen ondotik, haixtur pare bat bihotzean.

       Marat itsusia, hil zuen bere mainhuan, puñal ukhaldi batez, neskatxa batek... Pethion, ihes zabilarik , goseak naski hil arazi zuen. Haren gorphutza hatzemana izan zen oihan zilho batean, erdia yana, otsoez edo azeriez, etc., etc.

 

 

12en KAPITULUA

 

       Erreboluzioneko gizonek, erran nahi baita yuduek eta framazonek, gure Erlisione saindua persekutatuz gisa guzietarat, erakutsi zuten zer herra duten Jesus-Kristo Yaunaren eta Giristinotasunarendako. —Katedraletako eta elizetako sainduen imayak hautsi zituzten. —Elizak berak hetsi, eta hetsirik atxiki hamar urthez hurbil. —Elizaren onthasunez yabetu ziren bederen 4 miliarrez. —Monasterio eta komentu guziak hartu zituzten. —Heyen habitantak izan ziren hilak, preso emanak, desterratuak. —Egiazko Yainkoaren plazan Frantzesek adoratu zituzten Yainkosa triste batzu. —Pio VIna 83 urthetako Aita saindua, ekharri zuten Erromatik eta hil arazi Valencen. —Fier ziren inpioak Frantzian ehortzi zutela azken Aita saindua...

       Ordu da ikhus dezagun zer moldetan izan den tratatua gure Erlisione saindua anhitz aldiz aiphatu ditugun Erreboluzioneko gizon gaixtoez.

       Molde hortan da ageri preseski hobekienik yuduen eta framazonen herra Yesus-Kristo Yaunaren eta giristinotasunaren alderat.

       Aphezpikuak eta aphezak zituzten hil, kasatu, desterratzerat bortxatu, Espainiarat, Angletarrerat, Suisarat, Italiarat eta Ameriketaraino.

       Frantziako katedraletan eta elizetan hautsi, phorroskatu zituzten, errabiarekin, Ama Biryinaren eta Sainduen imayak, bai eta, su emanez, erre, zurezkoak zirenak. Katedrale heyek, elizak eta kapera guziak hetsi zituzten, eta hetsiak atxiki hamar bat urthez.

       Hirur mila monasterio, handi eta ttipi, bai eta bertze fraiden eta seroren komentuak zituzten hustu, eta heyen habitantek izan zuten aphez fidelen zorthe bera, erran nahi dut, heriotzea, presondegia, desterrua.

       Bertze nonbait errana izan den bezala, Elizaren lau miliarren onthasunez yabetu zen Erreboluzionea, bai eta zortzi ehun milionen zilharreriaz.

       Beraz Frantziatik khendua izan zen Erlisionea; bainan ez uroski Frantsesen bihotzetarik.

       Alferretan entseatu ziren egiazko Yainkoaren orde, edo haren plazan, adoraraztea kreatura hits batzu, erranez hek zirela errepresentatzen zutenak gizonaren arrazoina, heyen arabera bakharrik adoratu behar laiteken dibinitatea.

       Orduko Frantsesek net ongi konprenditu zuten ez dezakela gizonak adora bere burua, edo bere arrazoina; hori laitekela krima bat ikharagarria, Idolatria deitzen dena.

       Ez da aise erraitea nola, konparazione Parisen, eta hango katedrale handian, ahuspez emanik orduko biltzarrean ziren gizon guziak adoratu zuten komediantsa eta dantzarisa bat.

       Hura ezarri zuten Tabernakle sakratua baino gorago, xuriz bezti, kapa blu arin batekin, zango has eta, motho edo bonet gorri bat buruan...

       Ez dugu zeren estona yakiteaz holako itsuskeria eta infamekeriak ikhusten zirela Parisen.

       Nihauri erraiten zautan, orai duela hogoi eta hamabost urtheren ingurua, emazte Eskualdun, bere buruko xuria beheiti zabilan batek:

       «Yauna, ni hemen ene saskia aitzinean ikhusten nauzuna, ibili naiz, Erreboluzioneko denboran, Besta-Berriz bezala aphaindua, edo xuriz bezti, gure herriko Yainkosaren ondotik. Gure Yainkosa hura holako etxeko alaba zen...».

       Ez dezagun hatik uste izan Eskualduntsa guziak gisa hortan ibili zirela idola bizi baten laguntzen.

       Preseski aiphatzen dudan Yainkosa haren lehenbiziko auzoan baziren bi edo hirur ahizpa, zoinek baitzioten gora gora eta fermuki:

       «Bihotza errayekin daukute bulharretarik atheratuko, gure fedea arnegaturen dugun baino lehen».

       Frantziaren buruan ziren orduko framazonek eta fede gabeko gizonek uste zuten behin bethikotz khendu zutela gure herritik Erlisionea, eta gisa berean khentzeko mudu guzitik, aski puxant zirelakotz memento hartan Europan, ekharri zuten (ez dut erraiten yin arazi) lau hogoi eta hirur urthetako Aita-Saindu bat, Valence deitzen den hiri batetarat, eta han, egun guziez kontrariatuz eta laidostatuz, laster hil-arazi zuten Aita Saindu hura.

       Hemen yustu da erran dezadan Frantsesek izan zutela Pio VIen alderat amodio eta errespetu gehiago, heyen orduko buruzagiek, Aita-Saindu beraren alderat erakutsi zuten baino malezia beltz, herra eta aiherkunde.

       Frantzian sarthu zenean Pio VIna, Valencerat heltzeko behar izan zuen zenbait tokitako ostatuetan gelditu; bada han, neskato gisa beztiturik eta turxoina aitzinean, Frantziako Madamarik handienek humilki eta gogotik Aita-Saindua zerbitzatu zuten.

       Erran dutan bezala, Pio VIna hil izan zen Frantzian, Agorrilaren 29an, 1799an, lau hogoi eta hirur urthe eta 8 ilhabete eta bi egun zituelarik.

       Erreboluzioneko oraino bizi ziren gizonak kontent eta alegera pharatu ziren, erranez Frantzian ehortzi zutela azken Aita-Saindua.

       Gizon dohakabe hek ez zakiten edo ez zuten uste, Pio VIen ondotik izanen zirela Pio VIIna, Leon XIIna, Pio VIIIna, Gregorio XVIna, eta orai uroski dugun Leon XIIIna.

 

 

FRANTZIAKO

BIGARREN ERREPUBLIKAREN

IXTORIO BITXIA LABURZKI

 

1en KAPITULUA

 

       Bigarren errepublika, 1848koa, izan zen mentsa edo erhoska. —Sorthu zen Otsailaren 24an. —Yende on guziak lotsatu ziren. —Errege Angletarrerat yuan zen, eta han hil. —Asko Frantzesek, erregerik ez zela Frantzian yakin zutenean, uste izan zuten berak errege zirela. —Hetarik anhitzak elgarretarat biltzen ziren. —Biltzarre hek deitzen ziren klubak. —Denbora hartako Frantsesik gehienek iduri zuten burua galdua zutela. —Akize eta Baionaren artean Morde Segalaz, bai eta bi Aita-seme Eskualdun. —Pariseko Erretor batek, bere ganberako leihotik egiten ditu exorcisme deitzen diren othoitz batzuk itzuliz ikhusten zituen gizonen alderat.

 

       Orai artean erran dut eta frogatu zer gaixtagintsa izan zen lehenbiziko errepublika. Berdin aise izanen zaut cre frogatzea bigarrena, 1848koa, izan zela egiazki mentsa edo erhoska.

       Nehor ez zen estonatu lastersko bere burua xahutu bazuen. Lau urthe eta erdi eta hamahirur egun zituelarik, hil ahal zen, bizkar hezurra hautsia izanik.

       Sorthu zen, yende xahar guziak ongi orhoit gare, Otsailaren 24an, 1848an. Biharamunean telegrafa zaharrek (telegrafa berririk ez zen oraino), hedatu zuten herri handia, Frantzia guzian, azken probintzietaraino. Preseski haize hegoz zen egun hartan. Zerua goibel zagon, zeren ekhia lanhoek ardura kukutzen baitzuten.

       Yende on guziak lotsatu, harritu eta sesitu ziren yakin zutenean Errege kasatu zutela Parisetik, eta bortxatu yoaterat kabriolet baten barnean, zamar batez estalia, itsas hegiraraino handik Angleterrarat phasatzeko. Errege hura Luis-Filipe zen. Yainkoak bere lorian daukala!!! Izan zuen Angletarren heriotzerat ongi preparatzeko denbora, era segurki prepario haren beharra bazuen. Bai errege hura halaxe hulaxekoa zen; hargatik, gizon seriosek, zen bezala atxikiko zuten. Kanailak ziren bakharrik bozkariatu haren yuateaz. Bethi hola gerthatzen da: deusik galtzeko ez duenari lakhet zaio buruzagiz eta gobernamenduz khanbiatzea.

       Zer diot? Erregerik gehiago ez zela Frantzian ikhusi zutenek, uste izan zuten berak errege zirela, era beraz bakhotxa deithua zela bere gisan Frantziaren gobernatzerat. Gauza ederra laiteke orok mana eta nehork ez obedí. Hori zen bizkitartean askok orduan phentsatzen zutena.

       Arrats guziez biltzen ziren elgarretarat, betarik zenbait politikaz mintzatzeko, eta aise da asmatzeko zer gizonak ahal zíren, klub deítzen zituzten biltzarre hetako marxant ttipi, zapetain, hargin, masturi, arotz, peontzan ari zirenak eta bertzeak.

       Ni denbora hartan nindagon tokian, gau batez, klubista gizon bat xutitu zen bertzen erdian, zioelarik: «Yaunak, ene arabera, Errepublikak behar ditu, ahal bezain laster, erorarazi berrogoi mila Frantsesen buruak».

       Berehala bertze bat altxatzen da, dioelarik hark are: «Ni ere sendimendu hortako naiz, kondizionekin berrogoi mila buru hetarik lehen lehenik eroriko dena izanen dela Yauntto horren berarena...».

       Hitz hauk aditzearekin, bravo zuten orok oihu egin, eta irri farra, esku zafla frango eta frango izan zen klub guzian...

       Berrogoi mila buru galdatzailea, beldurrez naski berea gau hartan gal zezan, zalhu itzali zen, nehori erran gabe: «Yainkoak digutzila gau on».

       Ez xoilki gabaz, bainan egunaz aditzen eta ikhusten ziren bigarren errepublika hunen erhokeriak.

       1848an Urriaren hastean, kausitzen nintzan, Akizeren eta Baionaren artean, Adour deitzen den ibaya handiaren erdian, bapurrak zabilan xalupa handiaren barnean. Han bazen anhitz gizon eta emazte; bainan, kasik orok, hain iduri zuten zentzua galdua zutela, non erran bainakon ene aldeko lagunari: «Hau da gauza espanta eta tristegarria, erran lezakete Frantsesik gehienak burutik yuanak direla...».

       «Hala da», zautan ihardetsi ene lagun Yaunak; «bainan horra Morde Segalaz, Donapaleun kolesioko superiora, aphez saindu, sabant eta errespetagarria. Ikhus zazu nola dagon belhauniko, guzien bistan, ahalgerik gabe, bere ofizioaren erraiten».

       «Beha zazu oraino Aita-Seme, bi Eskualdun aberats horier. Egun guziez mezaren entzuteko usaya baitute, eta egun hori egin ez dezaketelakotz, irakhurtu dituzte mezako othoitzak, eskuaraz, eta orai ari dire arrosarioaren erraiten».

       Ongi eginen dute bere othoitzen erraitea, Frantses guzientzat, errepublikak bere erhokeriaz khotsa ez ditzan, sukhardunek izurritea edo hezkabea dutenek, heyer hurbiltzen direnak khotsatzen dituzten bezala.

       Bigarren errepublikako erhokeriak ageri ziren partikularzki, aditzen gintuenean gizon gazteak bidetan egunaz, eta karrlketan gabaz oihu patarrakaz, khantatzen: «Harmak har ditzagun»:

       Aux armes, citoyens! etc.

       Aldi batez Pariseko erretor batek aditu zuen khantu hori (la Marsellaise) eta anhitz arrabots; behatu zuen bere ganberako leihotik, haren etxe aitzinean zen plaza batetarat. Han, ikhusiz Parisiano multzo handi bat, yo harat, yo hunat zabiltzala; eta zutela iduri gure mendietan airean ikhusten ditugun belatxer edo letsuner, ongi nahasiak, karrankaz daudenean Erretor horrek erran zuen bere buruari, dudarik gabe anhitz mila debruz poseituak zirela Parisiano hek.

       Beraz, soinean eman zuen bere superliza, hartu estola, ideki liburua Rituala eta aurthiki hisopaz, plazako alderat, ur benedikatua. Parisiano hek apazegatu bide ziren.

 

 

2en KAPITULUA

 

       Libertateko Arbola gure herrikoa nola landatu zuten. —Non, nor eta nola izan ziren haren bilha. —Muthil gaztetarik zenbaitek egin zuten zortzi pia barna zuen zilhoa. —Arbola ekharri zutenean, karrika zen hustu, bortha eta leihoak zituzten laster hetsi. —Landatu baino lehen, zuharraren puntan ezarri zuten bandera trikolora. —Biharamunean, igandea baitzen, Yaun Erretorak benedikatu zuen arbola. —Egin ere zuen prediku bat. —Zer predikua. —Gure Aitabitxi zenaren erreprotxuak Yaun Erretorari, zertako ez zuen madarikatu Errepublika eta haren sinbola. —Yaun Erretoraren errepostua.

 

       Irakurtzale maitea, 1848ko errepublikaren orhoitzapenik pullitena zaut: Libertateko arbolaren landatzearena... Huna gure herrikoaren ixtorioa. Ebiakoitz batez, ilhuntzean, bildu ziren elgarretarat, berrogol bat muthil gazte azkar eta aski fanfarronetarik, eta hartu zuten xedea gau hartan berean landatzeko Libertatearen arbola.

       Hetarik zenbait aizkorekin ziren, etxeko yaun batek hitzeman zaioten zuhar edo zur xuri ondo baten phikatzeko.

       Bertze zonbaitek bazituzten pudak, zuharraren adarren ebakitzeko. Hamar batek zauzkaten eskuetan phikotxak, aitzurrak, phalak, zuharra errezebitu behar zuen zilhoaren egiteko.

       Azken hok hasi ziren berehala lanean, zortzi pia barna lurraren zilhatzeko, erranez zur xuriaren tokia prest izanen zela segur hura heyen bertze lagunek ekharri orduko. Ekharzaleak, andana handian, abiatu ziren, bere aldetik, mendiari gora, sokekin, khordekin, bilhurrekin, arbolaren, hura amarraturik, bizkarrez ekhartzeko. Zenbaitek zioten estekatuko zutela beren zinta gorriez.

       Gau hartan izpiritu guziak xoratuak ziren, eta buruak airean; phentsatuz zer behar othe zen ikhusi, nehork ez zuen oherat yuateko gutiziarik.

       Emazteak ari ziren iruten, oraino baitzen moda, heyentzat lan hortan artzeko. Egun beldur dira goizegi beren bulharrak xukha: horra zertako ez den gehiago etxetan ez khilurik, ez ardatzik, ez kotxearik.

       Bizkitartean denbora yohan zen. Bederatzi orenak, bederatziak eta erdiak yoak ziren. Nehor ez deus ez zen ageri, eta nola aski hotz ari baitzen, yende guziak suphazterrean zauden. Hamar orenak yoiteko hinkan, hor aditzen dire, bat batean, lehenik irhintzinak, gero hixtuak, bai eta oihu eta khantu, eta azkenik deus, ixiltasunik handiena berriz hasi zen.

       Su ondoa utzirik eman ziren batzu borthetan, bertzea, leihoetan; bainan laster behar izan zuten sarthu barnean, ezen gure muthil gaztek phentsatuz izanen zirela kurios batzu beren sudurrak atheratuko zituztenak, hartu zituzten izari batzu, ezin gehiago onak, heyen kukuarazteko, nahi bazuten eta ez bazuten.

       Bai, muthiko hetarik bost edo seyek, papoa eta sakelak harriz betherik, abiatu ziren aurthikitzen, firrindikan karri kari behara, bai eta pin, pan, borthetarat eta leihoetarat. Laster, laster karrika hustu zen, bai eta bortha leihoak zerratu zituzten!!

       Holaxe heldu zen, zuhar edo zur xuri luzea, xutik eman behar zuten tokirat.

       Punta puntan ezarri zakoten, arbola baliosari, bandera trikolora, edo hirur koloretakoa, xuri, gorri eta blu.

       Lan eder hori egin orduko, gure muthil gazteak ziren unhatuak, hiratuak, ethenduak; guziz hetarik kharreatzaileak ziren gorri-gorria eginak eta izerdi uharretan.

       Azken hok pleini ziren hezurrak zituztela minberatuak, nahiz eman zuten bere sorbalden gainean batzuek boneta, bertzek marapulisa. Orok, edatearen beharra bazuten, eta zenbait afaitekoak ere baitziren, ostatuan gogotik sarthu ziren. Gauerdi zen hurbil hek handik athera eta beren etxetarat yuan orduko.

       Biharamunean, igandea baitzen, erran dudan bezala, yaun Erretora komitatu zuten, bezperak ondoan, arbola landatuaren benedikatzerat.

       Beraz lau orenetako irian, gure elizatik atherarik yende oste handi bat, yuan zen plazarat, arbola errespetagarriaren inguruetan. Yaun Erretora ethorri zen, bi bikarioak bere sahetsetan, estola bat ederrarekin, lehenagoko bonet tuturrutuya buruan; uroski haizerik ez baitzen!

       Gure herriko aphez zaharrak ere yin ziren serioski eta debozione handirekin. Ez naiz orhoit khantorek zer khantu adi arazten zuten. Uste dut Veni Creator eman zuten , zeren errepublika berriak baitzuen egiazki-zeruko argien beharra.

       Yaun Erretorari galdegin zakoten goizian prediku bat zirkonstantziakoa.

       Grazia onez hitzeman zuen mintzatuko zela, eta igan zen hortakotz, mahi aphaltto baten gainerat, nondik aise ikhus baitzetzazken yende guziak, eta heyek ere hura aise adi baitzezaketen.

       Ez dakit hasi zen ala Testament zaharretik ala Testament berritik. Nik ongi dakitana da haren predikuak ez zuela ez bururik ez zangorik, edo muthurrik ez buztanik. Ondoko egunetan, bera irriz zagon orduan erran zituen gauzez.

       Predikuaren ondotik, izan zen arbola benedikatua; haren alderako pharterat itzuliz zuen segurik hustu hisopa yaun Erretorak eta erran: Benedictio tibi in nomine, etc. Arrats hartan berean, yin baitzen yaun Erretora gure etxerat, aitabitxi zenak, samur samurra, erran zakon lan ederra eginik zagola; benedikatzeko orde errepublika, edo haren sinbola bitzia, hobekiago eginen zuela biak madarikatu balitu.

       «Ixo, ixo, Laurentx», zuen ihardetsi yaun Erretorak, «ez dakizu naski aphezek ez dakitela yenden eta gauzen benedikatzen baizen; ez dutela hek sekulan nihor ez deus madarikatzen. Bainan zaude deskantsuz, etxeko yauna: errepublika erhoki, edo gaixtoki pharatzen bada Yainkoak berak segur du madarikatuko zerutik...».

 

 

3en KAPITULUA

 

       Libertateko Arbolaren ixtorioa, landatua izan eta ondoko egunetan.—Nor ziren gure herriko ihiztariak. —Marxoko egun batez yuaten dira egunguziko ihizirat. —Heyen xakhurrek zer egiten duten Arbola maiteari, bai etabertze xakhur suerte guziek. —Medikuaren Madamaren karlina. —Katixa biskotx tratulariak eta Marie-Maite okhintsak zer solas dabilaten xakhur hetaz.—Marie-Maitek erran bezala Katixari, Arbola eihartu zen, bai Errepublika ere hil zen.

 

       Orai behar dut khondatu, hirurgarren kapitulu huntan, zer gerthatu zen ondoko egunetan aiphatu arbolaz kestione.Gure herriko yaun Yuyeak, yaun Uxerrak eta yaun Notariak biziki maite zuten ihizirat yuatea, guziz elhurra edo horma izana gatik, uririk egiten ez zuen neguko egunetan, nola primaderako eta larrazkeneko denbora ezti edo epheletan.

       Beraz, Marxoaren hastean, libertateko arbola landatu eta lastersko, deliberatu zuten yuateko biharamunean oihanez oihan, otharrez othar, egun guziko.

       Bakhotxak bazuen bere ihiziko zakhurra. Zer diot? Yaun Notariak berak bazituen hetarik hirur, arras onak, abilak, famatuak. Goizean goizik, edo argiko, atheratzen dira plazarat gure hirur ihiztariak bai eta heyen bost xakhurrak.

       Alimaletto hauyek behatzen dute arbola libertatekoari, estonatuak balira bezala haren han ikhusteaz. Badabiltza haren ondoan inguru inguru, hau, hau, hau, hau, egiten dutela, eta gero azkenean, bostek, bat bestearen ondotik, gibeleko zango bat altxaturik, hor ongi ihiztatzen dautzute Arbola preziagarria!!

       Hirur yaunak, heyer beha irriz egonik, eman ziren bidean mendiko alderat. Hetarik batek hixtu bat adi-arazi eta, bost xakhurrak ere abiatu ziren bere nagusien ondotik.

       Bestia maite hek behar zuten ibili, egun guzia, zalhuki, erbi loak hartuen iratzartzen, heyen lasterkatzen eta ahal bazuten lephotik har eta ithotzen.

       Ez dakit egun hartan ihztariek ekharri othe zuten igorri zituzten perdiunen eta bolboraren balioa.

       Zenbait aldiz sartzen ziren ihizitik deskartzelak betherik, eta zenbait aldiz hutsik, noiz nola.

       Aiphatu xakhur ihizikoez kanpo, heyen lan bera ere zeremonia berekin egiten zuten Libertateko arbolaron kontra gure herriko etxe-xakhur, artzain xakhur hora handi, xakhur alano eta xakhur xarlango guziek.

       Merezi du partikularrean izenda dezadan Morde Medikuaren Madamaren karlina, erdi belx eta erdi gorria. Madama, presuna arras debota, yohan zen egun guziez zortzi orenetako mezaren entzuterat, bere karlina zuela ondotik; bainan, plazarat heltzean, hunek utziko zuen bere etxeko-andrea yuatea bakharrik; egiten zuen behako bat, urrundanik, zur xuri banderadunari, gero hurbilduko zen ihausika, eta ihiztatuko zuen hura, bere arrazako guziek bezala. Azkenik lurra usaindatuko zuen, busti zuen tokian, eta yoanen zen til, til, til, til elizarat, Madamaren kaderaren ondoan lo egiteko, Madamak bere arrosarioa akhabatu artino.

       Gauza horiek oro ikhusten zituzten, egun guzia plazan zauden Katixa, biskotxa saltzaileak, eta Marie-Maite okhintsak. Ortzegun batez, orhoit naiz nola lehenak erran zakon bigarrenari: «Marie-Maite, zur-xuri hau arras idortua balitz ere, berriz phitz litake, hoin ongi eta hoin ardura ihiztatua izanez». «Zer dioxu Katixa, zer dioxu!» dako ihardesten okhintsak. «Xakhur handi eta ttipi demonio horiek eihararaziko dixie, ez bada yadanik idortua; bai eta errorik egin badu, apho bisaia!; erro hek erreak izanen ditutxu». «Egonen gare beha, Marie-Maite...». «Bai, Katixa, egonen gituxu beha, eta bizi denak ikhusiko dixi».

       Beraz egon ziren beha: Martxoa, Aphirila, Mayatza eta Ekhaina igan ziren arbolak ez ardaxka bat, ez hosto bat egin gabe. Uztailean ageri zen net idortua zela. Zuhar hura zen beraz bigarren errepublikaren sinbola egiazkoa, ez zuenaz geroz errepublika hark anhitz denboraren bizirik.

 

 

FRANTZIAKO HIRURGARREN

ERREPUBLIKAREN IXTORIOA,

ERDIA IRRI EGINGARRIA ETA

ERDIA SERIOSA

 

 

1en KAPITULUA

 

       Léon Gambetta izan da anhitz Errepublikanoentzat idola bitxi bat, aski luzaz. —Zer zen, nola bizi zen, azkenean nola hil zuen ematzar batek. —Gambetta lodiaren kozinerrak bazuen urthean hamar mila libera. —Holako gizona izan da glorifikatua hil ondoan. —Bayonan, Miarritzen eta Donibane Lohizunen emaiten dute karrika batzueri Gambettaren izena, karrika hetan bada urrin bat: Gambetta urrina da hura. —Boulanger, bertze asko Frantsesen idola. —Boulanger yenerala, deusez yeneral, etc.

       Orai duela hogoi urthe, eta geroztik, Frantzian, errepublikaren pharteko direnak mintzo ziren, egun oroz, ahoa bethez, heyen arabera gizon handi batez. Hura zen Léon Gambetta, abokata bere profesiones, eta, errana izan den bezala, Yudu arrazatik bere ethorkiaz.

       Nihork ez dezake ukha thalendu handiak zituela; bainan usaiarik tristena egiten zuenaz geroz thalendu hetaz, gure erlisione sainduari errabiarekin yatzarriz, bizi infame bat eremanez, Frantsesek ez balute zentzuttoa gáldu, ez zuten gizon hits hartarik eginen, bitxiki, anhitz urthez, beren idola handia.

       Ihautirian zeri gizenduak hiltzen ditugu nabala marraza emanez lephora. Ez zuen hala hil behar Gambetta lodiak; bainan harekin gaizki bizi zen emakume tzarrak tiro bat tiratu omen zakon triparat, pistolet batez, eta hola ukhan zuen Gambettak heriotzeko kolpea. Tripa hura ongi bethetzen ahal zuen eta mainatzen, Gambettak; bere kozinera, Trompette deitzen zena, pagatzen zuenaz geroz urthean hamar mila libera!!!

       Holako gizona izan da glorifikatua errepublikanoez, bizi zelarik eta hil ondoan.

       Gambetta, erran dugun moldean yuan zenean mundu huntarik bertzerat, eta bere Yuyearen aitzinerat, hedatu zen berri hori Frantziako lau kantoinetarat. Eskual-Herri aldean berean, nahiz gizon ez handi, bainan triste haren izena mende eta mendetan kontserbatu, Bayonan, Miarritzen, eta Donibane Lohizunen, khendurik karrika batzueri beren aspaldiko izenak, berriz bathaiatu zituzten deithuz karrika Gambetta, Rue Gambetta.

       Ala fede! zer zoriona eta zer ohorea ez da hirur hiri horientzat, ukhaitea bakhotxak karrika bat izen glorios horrekin!!! Maiz yohan naiz Bayonarat; zenbait aldiz Miarritzerat, bakhan Donibanerat. Bada karrika hetarik igaitean, iduritzen zaut ene soineko arropa guzietarik atheratzen dela ez dakit zer bafada, nola duda baitut uste gabe sarthu othe ditudan ene oinetakoak zenbait salsetan!!

       Ostalertsari galdetzen diot eskubila bat eta fite naiz ohartzen karrika hetako erhautsak berak baduela Gambetta urrin bat. Urrin hura da preseski nik hemen izendatuko ez dudan gauza baten berarena. Karrika hetarik igaitean, bakhotxak bere sudurra tapa dezala!!

       Huna gure errepublika hunen bertze haurkeria bat: Mila zortzi ehun eta lau hogoi eta bederatzian, anhitz Frantses ibili dira bertze idola baten ondotik. Hura zen Boulanger yenerala. Bakharrik ditut erranen hartaz bi gauza. Lehena, yenerala hedoietan gora aixatu dutenek, hura iduri dutela. Bigarrena, deusez giristino dena, dela ere izanen deusez gizon eta aiseago deusez yeneral.

       Karta yoko batean badire erregeak. Ez dut uste hatik baden, ez karta españoletan, ez karta frantsesetan yeneralik. Balitz ere, nork nahi luke izan kartetako yeneral baten pare? Gizagaixo Boulanger yenerala! ezar bezate karta yoko batean, han ongi izanen da!!! Banuke oraino mila gauza irri egingarri khondatzeko gure errepublika pullitaren gainean; bainan lehen kapitulu hau aski luzea da.

 

 

2en KAPITULUA

 

       Hirurgarren errepublika hunen imixilkeria agertu da guziz 1889ko elekizionetan. —Bozkatzeko aitzinean, gerla zibila ikhusi da herrietan eta etxetan beretan. —Botzen emaiteko egunean, zer egin duten ostalerrek eta ostalersek. —Gure herrian Peyo, bi litrako botoila eskuan. —Mariño, haren emazteak, kafea agiten du bertz handian. —Elektorrak asetzen dire arnoz, aguardintez, kafez. —Badohatzi gero botzen emaiterat, balantzan, gorri gorria, su phindarrak aurthikitzeko phonduan. —Hori othe da errepublikano izatea?

 

       Gure hirurgarren errepublika hunen imizilkeria agertu da oraino 1889an izan diren elekzionetan. Nahi naiz mintzatu gure herrian ikhusi diren gauzez.

       Beraz, bozkatzeko aitzinean, anhitz egunez, zoinetan izan baita kasik gerla gorria herririk ttipienetan, bai eta etxetan beretan, aitak semen kontra, semeak aiten kontra, xuriak beltzen edo gorrien, eta azken hauk xurien kontra ikhusi dire.

       Beraz orduan ostalerrak eta ostalerrak arnoa nahi zutener turrustan zuten emaiten, baldin hitzemaiten bazuten halakoarentzat bozkatuko zutela.

       Iduri zaut oraino ikhusten dudala gure herriko Peyo, bere xano beltxa buruan, bi pintako botoila bat eskuan, erraiten:

       «To, edan zak, Piarres... Har zak arno kolpe bat, Manex; ase hadi, Bettirl... On dakikala, Istebe...».

       Eta Mariño, Peyoren emaztea, bere besoetako mahongak altxaturik ukondoetaraino, turxon urdin bat aitzinean, halakoa aferatua zen kafearen egiten, ez bertz hori ttipian, bainan bai bi giderretako bertz gorri handian.

       Gero ikhusiko zinituzten, bakhotxak bere gostu, zonbait gizon arnoa edan eta edan; bertze batzu aguardintez baso, ez ttipiak, bainan handiak ongi bethe eta gero heyen iresten, berrogoyen tripak! hek zintzurretik behera igortzen; bai eta bertze anhitz, arnoa eta aguardinta bano kafea lakhetago zakotela, lau, bost, zazpi, bederatzi kafe prisetaraino hartzen, naski hertzeak beltz-beltza egin arteraino!!!

       Ostatutik yohan ziren, gure herriko gizonak, bere arno hatsa hedatzen zutela bidean. Zenbait zohazin arrailak balantzan; bertze batzu khaldan kasik su phindarrak atheratzen zeztela sudur puntatik eta begitarte guzitik.

       Orai erran zadazu, irakhurtzale maitea, hori dea bada bozkatzea? hori dea errepublikano izatea? hori dea Frantses izatea? hori dea guziz Eskualdun izatea?

       Phu!... phu!... phu!... Orhoitzen nizanean gauza horietaz guzietaz, oraino iduri zaut zango puntetarik goitikak aurthiki behar ditudala.

       Funtsean dela manera, ikhusi dugu egungo yuduen eta framazonen debru errepublika hunek iduri duela baratzeko xenila batzu, zoinek zikhintzen eta gastatzen baitituzte hunkitzen dituzten aza hosto eta bertze gauza guziak.

       Eta Errepublikaz denaz bezenbatean, nik diot ez direla segurki, ontsa urrun da, errepublikano guziak ohoinak, faltsuzakhurrak; bainan diot gizon ohoin, traidore, bandil eta edale guziek erraiten dutela errepublikanoak direla.

       Gauza segurra da errepublikanorik hoberenak direla fruitu itxuraz eder, bainan harrak yoak direnen pare.

       Egiaz errepublikano bat da, askotan, kanpoz gizon konplia; bainan ongi etsaminatzen bada, bere hitzetan da guti sinhetsgarria, bere agintzetan guti leyala; bertzerenaren hartzeko maiz prest dena, bai eta bertze holako frango estakuru handi eta ttipi dituena.

 

 

3en KAPITULUA

 

       Hirurgarren errepublika hau ergela baino da gaixtoagoa. —Fedearekin nahi dauku khendu zentzua. —Konparazione, mila gazetek erran dute, elekzionetako denboran, aphezek egon behar dutela beren elizetan edo sakristian. —Ez da gauza hori bezala errana izan errienteri, egon ditela, hek ere, bere eskoletan... —Egungo egunean yuduek eta Framazonek dabilate Frantzia. —Hek dituzte egin eta phasarazi legerik itsusienak, ezkontzako sakramenduaren kontra, eskola giristinoen kontra, seminaristen kontra, etc. —Yuduak eta Framazonak dire egun gobernamenduko plaza guzietan, khendurik handik Eliza gizonak. —Bizkitartean, azken hauyek ere yakin dute Frantziaren gobernatzen. —Aski da izendatzea Suger, Richelieu, Mazarin, Fleury, etc.

 

       Oraiko errepublika ez da xoilki ergela; ergela baino da gaixtoagoa.

       Erran daiteke fedea khentzean, daukula ere khentzen zentzua, bai eta emaiten gaixtakeria.

       Irakhurtzale maitea, ikhus zazu zeronek, ez othe dudan mila aldiz arrazoin. Zenbait gazeta handi eta ttipiek ez dute erran, mila aldiz seriosik handienarekln, elekzioneko denboran, Aphezak dagotzila beren elizan edo sakristian?

       Bainan hau da gauzaren bitxia!!!

       Erran batzu badira, ahoetan erabiliaren bortxaz, gezurrak izanik ere, egiatzat hartzen baitituzte

       Aphezak ez direla behar okupatu elekzionez; zertako ez? Aphezak ez direa Frantsesak, eta Frantsesetan argituenetarik? Zer itsuskeria ez da beraz izan anhitz yaun erretoreri, elekzionez bertzeak bezala okupatu direlako estakurian , pagaren khentzea, ebastea?

       Zertako ere ez da errana izan, gisa berian, Errienteri, heyek ere egon zitela eskoletan, ibili gabe, herriz herri, etxez etxe, borthaz bortha, beren buruak mendratuz, aphalduz, zenbaitek desohoratuz, nahi izan dituztelakotz beren herrietako Erretorak belztu, kalomniatu?

       Heyek zuten, heyek, merezi bere pagaren galtzea, eta ez yaun Erretorek.

       Egungo egunean yuduek eta framazonek asmatu legerik tzarrenak phasatuko dira ura zubiaren azpitik bezala. Hori ikhusi izan dugu, Yainkoak berak establitu ezkontzako sakramenduaren kontra egina den lege afrusa publikatu dutenean.

       Gero berriz zoin tristagarri ez da izan ikhustea egiten bertze lege bat Semenarloetan diren aphez-gayen kontra? Yaun gazte heyek beharko dute utzi Teolosiaren ixtudioa, harmekin etsersisaren egiteko, eta yuanen dira othoitzeko lekhu batetarik soldado kaserna batetarat.

       Bertze orduz, Frantzia guzia, eta partikulazki Eskual-Herria, altxatuko ziren bat batean, gizon bat bezala, holako munstrokerien kontra, eta ez zuten gaixtoek pharrik phasatuko. Egungo gizon onak direlakoek ez dakite egiten zonbait hats-beherapen baizik.

       Bai, hauyek aurthikiko dituzte zonbait suspira, eta framazonek eta yuduek eginen dute irri!!!

       Hemen zenbaitek erranen dautate lege bat egiten dela guzientzat. Nehork ez dezake sustenga gauza hori serioski, non ez den arras mentsa, edo non ez duen izpiritua osoki makhurra, osoki gaixtoa.

       Yainkoaren legea egina izan da guzientzat, eta guziek behar dute hura begiratu; bainan gizonen legek ez dute egundaino izan, ez behinere izanen hedadura, ez indar hori.

       Alegia Frantses guzientzat, bainan bakharrik fraiden eta semenaristen kontra egina den legeaz bezenbatean! Nork ez du ikhusten anhitzak direla lege hartaz kanpo?; hala nola sorthu direnak menbro bat edo bertze gabe, edo diretakotz sobera flako, sobera eritsu, hitz batez, gorphutzez ez aski sano.

       Bertze alde, Yainko Yaunak berak, zoinak gobernatzen baititu mundu huntan yende eta gauza guziak, bethi emaiten du gizoneri, zertarat deitzen baititu eta hartako yaidura, gostua, izpiritua eta indarrak. Beraz eginen dituzte batzuek ixtudioak, eta dira izanen aphez, mediku, notari, etc., eta bertze batzu, sorthuak gorphutz lanetako, ikhusiko dire laborari, edozoin ofizlale, ala hargin, ala arotz, ala marasturu etc., bakhotxa bere hautuaren arabera.

       Berdin, harma, sabrea, baioneta ibili nahi dituenak, soldado nahiko du izan. Bainan nork ez du konprendituko aise, aphez-gai batetarik komuzki soldado txarra eginen dela; nola soldado beharra, aphez egiten bada, aphez hitsa baiditake?

       Orok konprendi dezagun ongi egungo yudu eta framazon gaixto batzuek nahi badute phasatu beren nibela gizon guzien gainean, gauzen gainean bezala, hori dela aments bat ezin gehiago zoroa, ezin gehiago kaltekorra laitekena ororentzat, baldin egin ahal balitake.

       Bertze gauza bat, erreboluzioneko gizonek, gure mendean egiten dutena da kargu guzietarik khentzea Eliza gizonak, berak heyen orde edo plazan emaiteko.

       Bizkitartean Eliza gizonak deitzen ditugunen artean izan da frango eta frango ongi Frantzia gobernatu, eta Frantziaren ohorea eta zoriona egin dutenak.

       Aski izanen zaut aiphatzea Suger, zoina baitzen fraide benediktanoa; Georges d'Amboise, kardinalea; Duprat, arxaphezpikua; Richelieu, aphezpikua, kardinalea; Mazarin, berdin kardinalea; Fleury, oraino aphezpiku kardinalea. Arrazoinekin laudatzen ditu ixtorioak gizon handi eta famatu horiek; eta ez ahal dire heyen herronkan emanak izanen egungo ministro framazonak, zoinen artean asko abokat txar edo negoziant afera zikhin edo frodazko batzuen egile izanik, agertzen baitire tirano gaixto, beren azpikoen alderat, heyek gobernatuz nola nahi, ala ongi ala inyustoki.

       Frantziak behar du laster xahutu holako gizonen eskuetan; bainan diote heyek, Frantzia peri bedi nahi badu, hori berdin zauku, baldin Errepublika bizi bada.

       Nik aldiz diot: «Yainkoak kontserba beza Frantzia, bainan framazonen eta yuduen errepublikak lehen bai lehen, lehert eta zapart egin dezala!!! Amen».

       Burho hori ez omen da bekhatu. Gure yaun Erretorari segurik ez zako hala.

       Ez ala fede eta eni ere!!

 

 

4en KAPITULUA

 

       Norbaitek, bere Aita-amen edo aitzinekoen gaitzez kanpo, badituzke nondik nahi eta noren-ganik ukhan eritasunak. —Gure hirurgarren errepublika hunek iduri du emazte eder bati, zoina baidaukate, bertze bi tzarrek lephotik herstua eta ithoa bezala. —Hek dira Yudukeria eta Framazonkeria: lehenak khentzen dako Frantziari bere izaitea, edo fortuna; bigarrenak, bere fedea, Erlisionea.

       Yadanik aditzerat eman dut haur batek badituzkela bere amaren eritasunak edo estakuruak, bai eta bere amaxorenak.

       Hartakotz, diot berriz, gure hirurgarren errepublika hunek iduri duela lehenik haren 1848ko ama, bere imizilkeriez, eta gero beraren amaxo 1793koa, egin dituen gaixtakeriez.

       Ez da guzia, norbaitek, bere aitzinekoen eritasunez kanpo badituzke, nor nahik edo zer nahik emanikako bertze gaitzak. Egun konparatuko dut, eta naski arrazoinekin, gure errepublika hau, edo orobat dena, Frantzia maitea, hirurgarren errepublika huntan, emazte eder bati, zoina bertze bi emazte, osoki tzarrek eta gaixtagintsek, baidaukate lephotik herstua, eta ithoa bezala; zangoen azpian ostikatzen ere dute, ustez, eta ongi nahiz hari bizia ereman.

       Bi emakume zalamandrin kokintsa heyek dira bat Yudukeria eta bertzea Framazonkeria.

       Lehenak dio Frantziari behar dakola khendu odola, erran nahi baita, bere izaite guzia, urhe, zilhar eta iguzkiko funts eta onthasun guziak. Lan hortan ari bide da Yudukeria aspaldiskoan, guziz hogoi bat urthe huntan.

       Guziek badakigu ez dela izan bethidanik yuduak bezalakorik yende baten, herri baten, populu baten, nazione baten sangratzeko, azken xortaraino.

       Orai duela berrogoi urthe, Frantziak zuen Europan eta mundu guzian zen monerarik ederrena, kasik dena bost liberako zilharretan. Non da orai moneda eder hura? Yuduek erran dezakete non den. Guk paper gehiago ikhusten dugu diru baino. Egia da hatik oraino segurik, paperrak diru metalea balio duela.

       Yuduen eskuetan dire lehenagoko monasterio edo komentu handi, eder eta famatu zenbait, bai eta anhitz aspaldiko aitoren-semeen yauregiak, bere inguruetako landa, phentze, mahasti, oihan eta bertze bazter ederrekin. Yauregi hetan ikhusten omen dira orai, egundaino lehen han ikhusten ez ziren doradurak, pinturak, tapizadurak, hitz batez, zer nahi aberastasun eta edergailukeria.

       Gure hirietan ere, konparazione Bayonan berean, yuduenak dire hango hotel eta etxerik ederrenak eta handienak; Miarritzeren pharterik hoberena yuduena da.

       Yuduek mundu huntan berean nahi dute egin bere parabisua, beldur baitira ez dela izanen bertzean heyentzat, baizik ifernua. Bai, Frantzian eta bertze erresuma guzietan, yuduak dire gozatzen onthasunik superrenez, gaztelurik aiphatuenez.

       Yuduak dire, berriz diot, beren fagoretan, non nahi izan diten, sangratzailerik abilenak, uxaran, itxain, edo odol edale goseenak. Hetarik zenbaitek erran ahal dute eros lezaketela Frantzia guzia, nahi balute, han yokharazi ondoan lehenik, ez bolbora, bainan bolborak baino indar gehiago duen dinamita. Erraiten ere ahal dute yadanik Frantziaren erdia berea dutela.